ଓଡ଼ିଆ ଛାନ୍ଦ-ସାହିତ୍ୟ

ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର

ଆଭାସ

ଅଧ୍ୟାପକ ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୁପରିଚିତ । କଲିକତା ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅଧ୍ୟାପକରୂପେ ବହୁବର୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ସେ ଏବେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ‘ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ’ ଓ ‘ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ଇତିହାସ’ ଲେଖକ ରୂପେ ତାଙ୍କର ଅଖଣ୍ଡ ପ୍ରତିଷ୍ଠା । ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ସମାଲୋଚନା ଓ ଓଡ଼ଶାର ଐତିହାସିକ ଗବେଷଣା ଦିଗରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ବିଶିଷ୍ଟ ଦାନ ଅବିସମ୍ବାଦିତ ।

ଏଇ ପୁସ୍ତିକାଟିରେ ‘ଓଡ଼ିଆ ଛାନ୍ଦ-ସାହିତ୍ୟ’ ସଂପର୍କରେ ସେ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ଓଡ଼ିଆ ପୁରାଣ, ସାହିତ୍ୟ ଓ ପଞ୍ଚସଖା ସାହିତ୍ୟ ପରେ, ଦୀନକୃଷ୍ଣ, ଉପେନ୍ଦ୍ର, ଲୋକନାଥ, ସଦାନନ୍ଦ, ଅଭିମନ୍ୟୁ, ଭକ୍ତଚରଣ, ବ୍ରଜନାଥ, କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରମୁଖ କବିମାନେ ନାନା ଛନ୍ଦ-ବନ୍ଧରେ, ଯମକଅନୁପ୍ରାସର ମନୋଜ୍ଞମଣ୍ଡନ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ନବଯୁଗର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଗଲେ, ତାହା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସରେ ଚିର ରସୋଜ୍ଜଳ ଓ ଚିର ଭାସ୍ଵର ହୋଇ ରହିଛି । ଏବେ ମଧ୍ୟ ଗୋଲୋକ ଓ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ‘ଇନ୍ଦୁରେଖା’ ଓ ‘ସୀତା-ପ୍ରେମ-ତରଙ୍ଗିଣୀ’ ମାଧ୍ୟମରେ ତାହାର ଅଖଣ୍ଡତା ଓ ଧାରାବାହିକତା ରକ୍ଷିତ ।

ଛାନ୍ଦ ସାହିତ୍ୟରେ ଛନ୍ଦ-ସଂପର୍କ, ପ୍ରକାରଭେଦ, ବିଷୟ-ବିନ୍ୟାସକ୍ରମ, ଚରିତ୍ର-ଚିତ୍ରଣ–ପାଟବ, ଅଳଙ୍କାର-ଝଂକୃତି, ଶାବ୍ଦିକ-ଆଡ଼ମ୍ବର ଓ ଏସବୁ ସତ୍ତ୍ଵେ ଛାନ୍ଦ ସାହିତ୍ୟର ବୈଚିତ୍ର୍ୟ ବିହୀନତା ତଥା ବୈଚିତ୍ର୍ୟ-ବିଳାସ ପ୍ରଭୃତିର ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ଆଲୋଚନା କରି, ମଧ୍ୟେ ମଧ୍ୟେ ନିଜର ମୌଳିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାନରେ ରସ ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସୀ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ଓଡ଼ିଆ ଛାନ୍ଦ-ସାହିତ୍ୟ

ଓଡ଼ିଆରେ ଏକ ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରାଚୀନ ସାହିତ୍ୟ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ ନାମରେ ପରିଚିତ । ବେଦ ଅନୁସାରେ ସୃଷ୍ଟିର ଶୃଙ୍ଖଳା (ଋତଂ), ପଦାର୍ଥ ଓ ସେମାନଙ୍କ ନାମ ତପସ୍ୟାରୁ ଜାତ ହେଲା । ତହିଁ ଉତ୍ତାରୁ ରାତ୍ରି, ସମୁଦ୍ର ପ୍ରଭୁତି ଜାତ ହେଲେ । ଏମାନଙ୍କୁ ଧାତା ଯେପରି ପୂର୍ବରୁ କଳ୍ପନା କରିଥିଲେ, ସେପରି ସେମାନେ ସୃଷ୍ଟ ହେଲେ । * ଏଣୁ ଜେମିନି ପୂର୍ବ-ମୀମାଂସାରେ କହି ଅଛନ୍ତି ଯେ, ପଦାର୍ଥ ଓ ସେମାନଙ୍କ ନାମ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ କଳ୍ପନା–ପ୍ରସୂତ ହୋଇ ଥିବାରୁ ସେ ସବୁ ନିତ୍ୟ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ହିନ୍ଦୁ-ଦର୍ଶନରେ ମଧ୍ୟ ଭୌତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭିତରେ ନିତ୍ୟତାର ଅସ୍ତିତ୍ଵ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ବୌଦ୍ଧମାନେ ନାମ ଓ ରୂପର ଅସ୍ତିତ୍ଵ ସ୍ଵୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ବସ୍ତୁରୂପରେ ଯାହା ଦେଖାଯାଏ, ସେ ସବୁ ଶୂନ୍ୟ ଓ ଅଜ୍ଞାନରେ ପରିଚାଳିତ ମନୁଷ୍ୟ ନିଜ କଳ୍ପନାରେ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କର ନାମକରଣ କରିଅଛି । ଆଧୁନିକ ବିଜ୍ଞାନବାଦ ଅନୁସାରେ ବିକାଶ-ପ୍ରଣାଳୀରେ ପଦାର୍ଥମାନଙ୍କର ଉତ୍ପତ୍ତି ଘଟିବା ଉତ୍ତାରୁ ମନୁଷ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ନାମକରଣ କରିଅଛି ।

* ଋତଂ ଚ ସତ୍ୟଂ ଚାଭିଦ୍ଧାତ୍ତପସୋଧ୍ୟଜାୟତ × × ଧାତାଯଥା ପୂର୍ବମକଳ୍ପୟତ୍ ।

ଆମେ ଆଲୋଚନା କଲେ ଜାଣିପାରୁ ଯେ, ଆଗେ ପଦାର୍ଥମାନଙ୍କର ଉତ୍ପତ୍ତି ଓ ପଛେ ସେମାନଙ୍କ ନାମକରଣ ହୋଇଅଛି । ସେଥିପାଇଁ କାବ୍ୟର ଲକ୍ଷଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିବାରେ ଆମ ଦେଶର ପ୍ରାଚୀନ ସଂସ୍କୃତ-ଅଳଙ୍କାର-ଶାସ୍ତ୍ର-ପ୍ରଣେତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତଭେଦ ଘଟିଅଛି । ‘ଧ୍ଵନ୍ୟାଲୋକ’ ଅନୁସାରେ କାବ୍ୟ ହେଉଛି ‘ଧ୍ଵନ୍ୟାତ୍ମକଂ ବାକ୍ୟମ୍’ । କାବ୍ୟାଦର୍ଶରେ ଦଣ୍ଡୀ କହନ୍ତି, “ଇଷ୍ଟାର୍ଥବ୍ୟବଚ୍ଛିନ୍ନା ପଦାବଳୀ କାବ୍ୟମ୍” । ‘କାବ୍ୟ-ଦୀପିକା’ରେ ‘ଇଷ୍ଟ’ ପଦର ‘‘ଅଲୌକିକ ଚମତ୍କାରିତ୍ଵେନ ସହୃଦୟ ମନୋରମଂ ଲୋକୋତ୍ତର ଚମତ୍କାରିତୟା ସହୃଦୟ ହୃଦୟାକର୍ଷି ବାକ୍ୟଂ କାବ୍ୟମ୍’’, ଏହି ଅର୍ଥ ଦିଆଯାଇଅଛି । ‘ସାହିତ୍ୟ-ଦର୍ପଣ’ ଅନୁସାରେ “ବାକ୍ୟଂ ରସାତ୍ମଳଂ କାବ୍ୟମ୍-।” ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସାହିତ୍ୟ ସମାଲୋଚକମାନେ ମଧ୍ୟ ସାହିତ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରି ଅଛନ୍ତି । ବିଭିନ୍ନ ସମାଲୋଚକ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିଥିବା ମତ ଉଦ୍ଧାର କଲେ ବିଶାଳ ଗ୍ରନ୍ଥ ହୋଇଯିବ । ସଂସ୍କୃତରେ ସାହିତ୍ୟକୁ କାବ୍ୟ କୁହାଯାଇଅଛି । ସେଥିପାଇଁ ‘ସାହିତ୍ୟ-ଦର୍ପଣ’ରେ ମହାକାବ୍ୟ, ଖଣ୍ଡକାବ୍ୟ ଓ ଚମ୍ପୂର ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ଲକ୍ଷଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିବାଦ୍ଵାରା କାବ୍ୟର ଶ୍ରେଣୀ-ବିଭାଗ ହୋଇଅଛି । ବିଭିନ୍ନ କାବ୍ୟମାନଙ୍କ ଲକ୍ଷଣ-ପାର୍ଥକ୍ୟର ପ୍ରଧାନ କରାଣ ଏହି ଯେ, ବିଭିନ୍ନ କବି ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ କାବ୍ୟ ରଚନା କରି ଯାଇଥାନ୍ତି ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଯୁଗରେ ସମାଲୋଚକମାନେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପାଠକମାନଙ୍କ ସ୍ମୃତି-କୋଷରେ ସହଜରେ ସଞ୍ଚିତ କରିବାପାଇଁ ଶ୍ରେଣୀ-ବିଭାଗ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯେପରି ଭାଷାର ଉତ୍ପତ୍ତି ଆଗେ, ତାହାର ବ୍ୟାକରଣ ବା ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ ପଛେ, ସେପରି ସାହିତ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ।

ପ୍ରଥମେ ପଦ୍ୟ-ରଚନାରୁ ସବୁ ଦେଶରେ ସବୁ ଯୁଗରେ ସାହିତ୍ୟର ଉତ୍ପତ୍ତି ଘଟିଅଛି । ଶୋକ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଭୃତି କୌଣସି ଭାବରେ ମନୁଷ୍ୟ ବିହ୍ଵଳ ହୋଇ ପଡ଼ିଲେ ତାହାର ହୃଦୟରେ ଯେଉଁ ରସର ଆବେଗ ଉପୁଜେ, ତାହା ସ୍ଵତଃ ପଦ୍ୟାକାରରେ ଉଛୁଳି ପଡ଼େ । କିନ୍ତୁ ଯାହାର ଭାଷା ନ ଥାଏ ସେ ଅଙ୍ଗ ପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗର ଚାଳନାରେ ରସାବେଗ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ କରେ । ଯାହାର ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ ତାହାର ମଧ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗର ଚାଳନା ହୋଇ ପାରେ । ଏଣୁ ପିଲାମାନେ ଖେଳି ନାଚିବାବେଳେ ଗୀତ ଗାଇଥାନ୍ତି ଓ ସନ୍ତାନହରା ମାତା କାନ୍ଦିବାବେଳେ ଛାତିରେ ହାତ ମାରିବା ପ୍ରଭୃତିରେ ଅଙ୍ଗ-ପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗର ଚାଳନା ଦେଖାଯାଏ । ରସର ଆବେଗରେ ମନୁଷ୍ୟ ମୁଖରୁ ଯେଉଁ ବାକ୍ୟ ନିର୍ଗତ ହୁଏ କିମ୍ବା ତାହାର ଅଙ୍ଗ ପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗର ଚାଳନା ଘଟେ ତାହା ମନୁଷ୍ୟର ସାଧାରଣ ସ୍ଵଭାବରୁ ବହିର୍ଭୂତ ଅଟେ । ଏହି ଅଙ୍ଗ ପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗର ଚାଳନାକୁ ନୃତ୍ୟ ଓ ବାକ୍ୟର ନିର୍ଗମନକୁ ଛନ୍ଦ କହନ୍ତି । ଏଣୁ ଛନ୍ଦ ‘ବାକ୍ୟର ନୃତ୍ୟ’ ବୋଲି କହିବାକୁ ହେବ ।

ବୁଦ୍ଧିର ବିକାଶ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ମନୁଷ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଓ ସଂଶ୍ଳେଷଣ କରିବାରେ ଅଗ୍ରସର ହେଉଅଛି । ଏହାକୁ ବିଜ୍ଞାନ କହନ୍ତି । ଯେଉଁ ଜାତି ବିଜ୍ଞାନର ଯେତେ ଆଲୋଚନା କରେ, ସେ ତେତେ ଉନ୍ନତ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ଛନ୍ଦକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ତହିଁରୁ ‘ରାଗ’ ନାମକ ସ୍ଵରନୃତ୍ୟ ଆବିଷ୍କାର କରାଯାଇଅଛି । ଏହା ସୂକ୍ଷ୍ମକଳା ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଅଟେ । ଛନ୍ଦ ଅନୁସାରେ ପାଠ କଲାବେଳେ ଯେଉଁ ଶ୍ରୋତା କବିତାର ରସରେ ବୁଡ଼ି ନ ପାରେ, ରାଗ ଅନୁସାରେ ଗାଇଲେ ସେହି ସ୍ରୋତା ରସରେ ତରଳି ଯାଏ । ଏହା ଭାଷା-ଚାତୁରୀ ଉପରେ ନିର୍ଭର ନ କରି ସ୍ୱର-ମାଧୁରୀର ସୃଷ୍ଟି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଏହାକୁ ସଙ୍ଗୀତ କହନ୍ତି ଓ ରାଗ ସଙ୍ଗୀତ ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ଅଟେ । ଭାଷା ନ ବୁଝିଲେ ମଧ୍ୟ ନାଗସାପ ମନୁଷ୍ୟର ସଙ୍ଗୀତ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୁଏ ।

ସାଧାରଣ କଥାରେ ବାକ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରି କଥକ ବାକ୍ୟ ଶେଷରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିରାମ ନିଏ ବା ନିଶ୍ୱାସ ପ୍ରଶ୍ୱାସର କ୍ରିୟାପାଇଁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବସର ପାଏ । କିନ୍ତୁ ପଦ୍ୟ-ପାଠରେ ବିରାମର ସ୍ଥାନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । ଏଥିରେ ଗୋଟିଏ ପଦର ଶେଷରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିରାମ ନିଆ ଯାଏ ଓ ପଦ ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ସ୍ଥାନରେ ଅଳ୍ପ ଅଳ୍ପ ବିରାମ ନିଆ ଯାଇପାରେ । ଏହି ବିରାମକୁ ଯତି କହନ୍ତି । ଯତି ସ୍ଥାନ, ପର୍ବ ବା ଚରଣର ଶେଷରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏକ ବା ପରସ୍ପର ଅର୍ଥ-ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ଅଧିକ ଶବ୍ଦ-ପୁଞ୍ଜ ଘେନି ପର୍ବ ଓ କେତୋଟି ପର୍ବ ଘେନି ଗୋଟିଏ ଚରଣ ସୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଏକାଧିକ ଚରଣର ସମବାୟରେ ଗୋଟିଏ ପଦ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟ ପର୍ବ ରୂପରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଚରଣରେ ବ୍ୟବହୁତ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ଏକ ଚରଣରେ ଏକାଧିକ ବାକ୍ୟ ଥାଇ ପାରେ, ଯଥା:-“ଖେଳ ସରିଲା, ବେଲ ବୁଡ଼ିଲା; ଚଟିଆ ମୁହଁରେ ନିଆ ପଡ଼ିଲା ।” ରସର ଆବେଶ ଅନୁସାରେ ପର୍ବମାନଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣସଂଖ୍ୟ ଓ ଚରଣମାନଙ୍କ ପର୍ବସଂଖ୍ୟା ସ୍ଵତଃ ନିରୂପିତ ହୋଇ ଥାଏ । ପର୍ବମାନଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣ-ସଂଖ୍ୟା ବିଭିନ୍ନ ହେଲେ ଛନ୍ଦ ବିଭିନ୍ନ ହୁଏ । ସେଥିପାଇଁ ‘ପିଙ୍ଗଳ ଛନ୍ଦ ସୂତ୍ର’ରେ କୁହା ଯାଇଅଛି ଯେ, “ତତ୍ସବିତୁର୍ବରେଣ୍ୟଂ” ପାଠ କଲେ ସପ୍ତାକ୍ଷରୀ ‘ଗାୟତ୍ରୀ’ ଓ “ତତ୍ସବିତୁର୍ବରେଣୀୟଂ” ପାଠ କହେ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷରୀ ‘ଅନୁଷ୍ଟୁଭ’ ଛନ୍ଦ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ବର୍ଣ୍ଣସଂଖ୍ୟା ଓ ପର୍ବସଂଖ୍ୟା ବିଭିନ୍ନ ନୋହି ରାଗ ବିଭିନ୍ନ ହୁଏ । ସେଥିପାଇଁ ଏକ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷରୀ ଓ ଦ୍ଵିପର୍ବା ଛନ୍ଦ ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ରାଗରେ ଗାଇବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ହୋଇଅଛି, ଯାଥା :–

(ରାଗ–କଳସା)

ଉଦ୍ଧୃତ ଉଦାହରଣ ଦ୍ଵୟରେ ପ୍ରଥମ ପଦର ପ୍ରଥମ ପର୍ବରେ ଆଠୋଟି ଓ ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ବରେ ଛ’ଟି ବର୍ଣ୍ଣ ଯେପରି ଅଛି ଦ୍ଵିତୀୟ ପଦରେ ସେପରି ଅଛି । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଥମ ପଦକୁ କଳସା-ରାଗରେ ଓ ଦ୍ଵିତୀୟ ପଦକୁ ଭୈରବ-ରାଗରେ ଗାଇବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରାଯାଇ ଅଛି । ଏହିପରି ବିଭିନ୍ନ ଛନ୍ଦର ଛାନ୍ଦମାନଙ୍କୁ ଏକ ନଳିନୀ ଗୌଡ଼ା–ରାଗରେ ଗାଇବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରା ଯାଇଅଛି, ଯଥା :–

ଏଠାରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷରୀ ଓ ଦ୍ଵିପର୍ବା ଛନ୍ଦକୁ ଏବଂ ଅଷ୍ଟାକ୍ଷରୀ ଓ ଦ୍ଵିପର୍ବା ଛନ୍ଦକୁ ଏକ ନଳିନୀଗୌଡ଼ା ରାଗରେ ଗାଇବାର କି କୌଶଳ ଅଛି ? ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞମାନେ କହିବେ ଯେ ରାଗର ପରିଚୟ ଧ୍ଵନି-ପରିମାପରୁ (Sound scale) ମିଳେ–ବର୍ଣ୍ଣ-ସଂଖ୍ୟାରୁ ମିଳେ ନାହିଁ । ଏକ କବିତାର ଏକ ପଦର ଏକ ଚରଣକୁ ବାଇଶି ଶ୍ରୁତିରେ ଗାଇଲେ ଏକ ପ୍ରକାର ରାଗର ଓ ତାହାକୁ ଏକୋଇଶି ଶ୍ରୁତିରେ ଗାଇଲେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରକାର ରାଗର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଶ୍ରୁତିକୁ ବଢ଼ାଇବା ଓ କମାଇବା କ୍ଷମତା ଗାୟକର ଅଛି । ଶ୍ରୁତିମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଶୃଙ୍ଖଳା ଅଛି । ଏହି ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ଭାଙ୍ଗି ଗଢ଼ି ବଦଳାଇଲେ ରାଗିଣୀ ମାନଙ୍କର ସୃଷ୍ଟି ଘଟେ । ଯାହା ହେଉ, ‘ଛନ୍ଦ’ ଓ ‘ରାଗ’ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପ୍ରଭେଦ ପାଠକମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ବୁଝିପାରୁ ଥିବେ ।

ସଂସ୍କୃତ କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଛନ୍ଦକୁ ‘ବୃତ୍ତ’ କୁହା ଯାଇ-ଅଛି । କିନ୍ତୁ ବୃତ୍ତମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷଣମାନ ଯହିଁରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରାଯାଇ ଅଛି, ତାହାକୁ ମଧ୍ୟ ‘ଛନ୍ଦୋମଞ୍ଜରୀ’ କୁହା ଯାଇଛି । ଏଣୁ ଛନ୍ଦ ଓ ବୃତ୍ତ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ଅର୍ଥଗତ ପ୍ରଭେଦ ଥିବାର ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ନାହିଁ । ବୈଦିକ ଛନ୍ଦର ବିକାଶ ଘଟିବାରୁ ତାହା ସୂଚାଇବା ପାଇଁ ‘ଛନ୍ଦ’ ବଦଳରେ ‘ବୃତ୍ତ’ ନାମ ବ୍ୟବହୁତ ହୋଇ ଥିବାର ଅନୁମିତ ହୁଏ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂସ୍କୃତ କାବ୍ୟ ସର୍ଗମାନଙ୍କର ବିଭକ୍ତ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସର୍ଗ ଏକ ବା ତତୋଧିକ ବୃତ୍ତରେ ରଚିତ ହୁଏ । ଏଣୁ ସଂସ୍କୃତ କାବ୍ୟକୁ ସର୍ଗବନ୍ଧ କହନ୍ତି । ଆମ ଓଡ଼ଆ କାବ୍ୟକୁ ‘ଛନ୍ଦବନ୍ଦୀ’ ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି କାରଣ ଓଡିଆ କାବ୍ୟ ଛାନ୍ଦମାନଙ୍କରେ ବିଭକ୍ତ । ଉତ୍ତର-ରାମଚରିତରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି,

“ସ ତୁ କୁଳପତିରାଦ୍ୟଚ୍ଛନ୍ଦସାଂଯଃ ପ୍ରୟୋକ୍ତା ।”

ଏଥିରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ଭାରତରେ ପ୍ରଥମେ ଛନ୍ଦରେ ରଚନାର ଆରମ୍ଭ ଘଟିଥିଲା । ବେଦକୁ ମଧ୍ୟ ‘ଛନ୍ଦସ୍’ କହୁଥିଲେ । ଏଣୁ ଛନ୍ଦରେ ରଚିତ ଓ ଛାନ୍ଦମାନଙ୍କରେ ବିଭାକ୍ତ ଓଡ଼ିଆ କାବ୍ୟକୁ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ କହିବା ବିଚିତ୍ର ନୁହେ । କିନ୍ତୁ କେତେ ବର୍ଷତଳେ ପଣ୍ଡିତ ବାନାମ୍ବର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ‘ନବଭାରତ’ ପତ୍ରିକାରେ ଲେଖିଥିଲେ ଯେ, ପ୍ରାକୃତ କାବ୍ୟକୁ ‘ସ୍କନ୍ଧ’ କୁହାଯାଇଥିବାରୁ ‘ଛାନ୍ଦ’ ଏହି ‘ସ୍କନ୍ଧ’ରୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇଥିବ । ଧ୍ୱନିତତ୍ତ୍ଵ ଅନୁସାରେ ‘ସ୍କନ୍ଧ’ ଶବ୍ଦର ଏପରି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ସେ କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ଦେଖାଇ ନାହାନ୍ତି । ଏଣୁ ତାହା ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇ ନପାରେ ।

ଓଡ଼ଆ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟର ପରିଚୟ ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ସଂସ୍ମୃତ ମହାକାବ୍ୟ ଓ ଖଣ୍ଡକାବ୍ୟମାନଙ୍କ ଲକ୍ଷଣମାନ ଜାଣିବା ଉଚିତ । ସାହିତ୍ୟ-ଦର୍ପଣ ଅନୁସାରେ ଯେଉଁ କାବ୍ୟରେ ସର୍ଗ-ସଂଖ୍ୟା ଆଠରୁ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ମହାକାବ୍ୟ (ଓ ତହିଁରୁ ଊଣା ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ଖଣ୍ଡକାବ୍ୟ କହନ୍ତି । କାବ୍ୟର ଆରମ୍ଭରେ ଆଶୀର୍ବାଦ ବା ନମସ୍କାର ବା ବସ୍ତୁନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରାଯିବ । ଏଥିରେ ଐତିହାସିକ ବା କାଳ୍ପନିକ ଗଳ୍ପ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇପାରେ । କାବ୍ୟରେ ନଗର, ସାଗର, ଶୈଳ, ଚନ୍ଦ୍ର, ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଭୃତିର ବର୍ଣ୍ଣନା ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ । ନାୟକର ଦୃଢ଼ତତ୍ଵ, କ୍ଷମାଶୀଳତା, ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟ-ଶଳିତା, ଆତ୍ମଶ୍ଳାଘାଶୂନ୍ୟତା, ବିନୟ, ହର୍ଷ ଓ ଶୋକରେ ଅବିଚଳିତତା ଏବଂ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ବା ମୋକ୍ଷ ଫୁଟାଇବାକୁ ହେବ । ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ରସର ପ୍ରସ୍ରବଣ ଉଛୁଳୁଥିବ । ସ୍ଥୂଳରେ, ଏହା କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଏଥିରୁ ପାଠକ ଜ୍ଞାନ ଓ କର୍ମର ଆଦର୍ଶ ଲାଭ କରିପାରିବେ । କିନ୍ତୁ ଖଣ୍ଡକାବ୍ୟ ନାୟକ-ଜୀବନର କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଘଟନାରେ ସୀମାବଦ୍ଧ । ରାମାୟଣ ମହାକାବ୍ୟ ଅଟେ । ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଚ ରାମାୟଣ ଅନୁସାରେ ବୈଦେହୀଶବିଳାସ ରଚନା କରିଥିବାରୁ ଏହାକୁ ମହାକାବ୍ୟ କୁହାଯିବ । ଏଥିରେ “ସର୍ଗୈରନତି ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣୈଃ” ହେବା ଉଚିତ ।

ଯାହା ଦେଖିବ ବା ଶୁଣିବ, ତାହା ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ନିକଟରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାପାଇଁ ମନୁଷ୍ୟର ପ୍ରବୃତ୍ତି ଜନ୍ମିବ । ବାଳକ ଅନ୍ୟର ଲୁଗା-ପିନ୍ଧା ଦେଖି ନିଜେ ଲୁଗା ପିନ୍ଧିବାକୁ ଯତ୍ନ କଲେ ସେପରି ଯତ୍ନକୁ ଅନୁକରଣ କହନ୍ତି । ଶିଳ୍ପୀ ଗୋଟିଏ ରୂପ ବା ଘଟନା ଦେଖି ତାହାକୁ କାଠ ମାଟି, ପଥରରେ ବା ରଙ୍ଗରେ ବା ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କରିବା ସେପରି ଏକ ଅନୁକରଣ । ଯାହା କରା ହୋଇଅଛି, ତା’କୁ ପୁଣି ପଛେ କରିବା ହେଉଛି ଅନୁକରଣ । ଲେସିଙ୍ଗ୍ କହନ୍ତି, “କଳାବିଦ୍ୟା ଅନୁକରଣ ଅଟେ” (Art is imitation) । ପ୍ରାକୃତିକ କର୍ମ-ଫଳକୁ ଅନୁକରଣ କରି ଶିଳ୍ପୀ ତାହାକୁ ଅଭିନବ ରୂପ-ରେଖ ଦିଏ । ଶିଳ୍ପୀ ପଦ୍ମଫୁଲ ଦେଖିଲା । ମାଟି, ରଙ୍ଗ ବା ଭାଷା ସାହାଯ୍ୟରେ ସେ ତାହାକୁ ରୂପ-ରେଖ ଦେଇ ଅନ୍ୟ ନିକଟରେ ଥୋଇଲା । ଏହି ଅନୁକରଣକୁ କଳାବିଦ୍ୟା କହନ୍ତି । ଏଥିରେ ଶିଳ୍ପୀର ସ୍ଵାଧୀନତା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଶିଳ୍ପୀ କୌଣସି ବିଧିର ଅଧୀନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀଙ୍କ ପାଇଁ ବିଧିର ପ୍ରୟୋଜନ ଅଛି । ସିଦ୍ଧିଲାଭ କରିଥବା ବ୍ୟକ୍ତି ପାଇଁ ବିଧିର କଟକଣା ନାହିଁ । ରସର ପ୍ରସ୍ରବଣ ଥିଲେ ଓ ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ପାଠକର ଉତ୍ତରୋତ୍ତର ଆଗ୍ରହ ବଢ଼ୁଥିଲେ ମହାକାବ୍ୟରେ ସର୍ଗସଂଖ୍ୟା ବତିଶରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ହେଲେ କ୍ଷତି ନାହିଁ ।

ପୌରାଣିକ ଓ କାଳ୍ପନିକ ଭେଦରେ ଓଡ଼ିଆ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ ପ୍ରଧାନତଃ ଦୁଇ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀର କାବ୍ୟରେ ନାୟକର ଚରିତ୍ରରେ ଜ୍ଞାନ ଓ କର୍ମର ଆଦର୍ଶ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ନାୟକଙ୍କ ଚିନ୍ତା କେବଳ ପ୍ରେମ-ସଙ୍ଗିନୀ-ଲାଭରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଅଛି । ଏହା ବିଶେଷ ନିନ୍ଦାର କଥା ନୁହେ । ପୃଥିବୀରେ କୌଣସି ଜାତିର ସାହିତ୍ୟ ଆଦି ରସର ପ୍ରଭାବରୁ ମୁକ୍ତ ନୁହେ । ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ମନୁଷ୍ୟର ଗୋଟିଏ ପ୍ରବୃତ୍ତି । ପ୍ରଜା ସୃଷ୍ଟିକରି ସୃଷ୍ଟିର ଧାରାବାହିକତା ରକ୍ଷା କରିବା ସବୁ ଜୀବଠାରେ ବଳବତୀ । ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଚିତ୍ର ସାହିତ୍ୟରେ ସମାବେଶ କରାଯାଉ ଥିବାରୁ ବଳବତୀଆଦି-ରସର ପ୍ରବୃତ୍ତି ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରଧାନ ସ୍ଥାନ ଲାଭ କରେ-। କିନ୍ତୁ ପ୍ରବୃତ୍ତି ସଂକ୍ଷତ ନହୋଇ ସୀମା ଲଙ୍ଘନ କଲେ ସୃଷ୍ଟି ବଳରେ ପ୍ରଳୟ ଘଟେ ।

ସମାଜତତ୍ତ୍ଵବିଦ୍‍ଗଣ କହନ୍ତି ଯେ, ଆଦିମ ଯୁଗରେ ନରନାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବୈବାହିକ ବନ୍ଧନ ପ୍ରଚଳିତ ନ ଥିଲା । ସେମାନେ ଯଥେଚ୍ଛାଚାର ମୈଥୁନରେ ରତ ଥିଲେ । ଆମ ପ୍ରଚୀନ ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କରୁ ସେପରି ଅବସ୍ଥାର ସୂଚନା ମଧ୍ୟ ମିଳେ । ପୁରାଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାଚୀନତମ ବିବେଚିତ ହେଉଥିବା ରାମାୟଣରେ ବାଲ୍ଲୀକି ରାମାଙ୍କୁ କହୁ ଅଛନ୍ତି–

“ପୁରୁଷ ଭଲରେ ଥିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷ ପାଖରେ ରହେ; ଅବସ୍ଥା ଖରାପ ହେଲେ ତାହାକୁ ତ୍ୟାଗ କରେ ।” ଏଠାରେ ଏତିକି କୁହାଯାଇଅଛି । କିନ୍ତୁ ବନଗମନ କାଳରେ କୌଶଲ୍ୟା ନାରୀ-ପ୍ରକୃତିର ଘୋର ନିନ୍ଦାବାଦ କରି ସତର୍କ ରହିବା ପାଇଁ ସୀତାଙ୍କୁ କହି ଅଛନ୍ତି । ଛାନ୍ଦୋଗ୍ୟୋପନିଷଦରେ ‘ଜାବାଳି ଓ ସତ୍ୟକାମ’ ଗଳ୍ପରେ ଯଥେଚ୍ଛାଚାରୁ ମୈଥୁନର ସୂଚନା ଅଛି । ରାମାୟଣ ଓ ମହାଭାରତରେ କେବଳ ନାରୀ-ପ୍ରକୃତିର ନିନ୍ଦାବାଦ କରାଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପୁରୁଷ-ପ୍ରକୃତି ଗଙ୍ଗା-ଜଳ ପରି ସ୍ଵଚ୍ଛ ଥିଲା ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ । ନାରୀମାନେ ଅଶ୍ଳୀଳ ଉତ୍ସବ ଅନୁଷ୍ଠାନ କରନ୍ତି ବୋଲି କହିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଯୁବକମାନଙ୍କ ପ୍ରତି କଡ଼ା ନଜର ରଖିବା ପାଇଁ ଅଶୋକ ଧଉଳିର ଶିଳାଲିପରେ ଶାସନକର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ ଆଦେଶ ଦେଇ ଅଛନ୍ତି । ଏ ଆଦେଶ ଯୁବକମାନଙ୍କ ଚରିତ୍ର-ସଂଶୋଧନ ନିମନ୍ତେ ଅଭିପ୍ରେତ ବୋଲି ଅନୁମିତ ହୁଏ । ଯାହାହେଉ, ଯଥେଚ୍ଛାଚାର ମୈଥୁନରୁ ବୈବାହିକ ବନ୍ଧନ କ୍ରମଶଃ ଦୃଢ଼ରୁ ଦୃଢ଼ତର ହୋଇ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ ।

ଯେପରି ଆଦିମ ଆବସ୍ଥାରେ ବୈବାହିକ ବନ୍ଧନ ନ ଥିଲା ମନୁଷ୍ୟର ସେପରି ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମ ମଧ୍ୟ ନ ଥିଲା । ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମ ପ୍ରଚଳିତ ହେବା ଉତ୍ତାରୁ ସଂସାରରେ ଆବଦ୍ଧ ରହିବାକୁ ସଭିଏ ଆଗ୍ରହୀ ହୋଇ ନ ଥିବେ । ଏଣୁ ସନ୍ନ୍ୟାସ-ଜୀବନ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଯୁଗରେ ପ୍ରଚଳିତ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ । ସନ୍ନ୍ୟାସ ଜୀବନରେ ଯଥେଚ୍ଛାଚାର ମୈଥୁନର ପ୍ରବଳ ପ୍ରଚଳନ ଘଟିଥିବାରୁ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମ ଉତ୍ତାରୁ ସନ୍ୟାସ-ଧର୍ମର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିବ । ଯାହାହେଉ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଅପବ୍ୟବହାରର କୁଫଳ ଅନୁଭବ କରି ସଂଯମର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଗଲା । ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ଏହି ସଂଯମ କାବ୍ୟାକାରରେ ପ୍ରଥମେ ରାମାୟଣରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଉଛି । ପରସ୍ପର ସହାନୁଭୂତିଶୀଳ ହୋଇ ପତି-ପତ୍ନୀ କିପରି ଆଜୀବନ ବାସ କରିପାରନ୍ତି, ତହିଁର ପନ୍ଥା ରାମାୟଣରେ ଦେଖାଇ ଦିଆ ଯାଇଅଛି । ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ଶିବ-ପାର୍ବତୀଙ୍କର ପରସ୍ପର ନିଷ୍କାମ ପ୍ରେମର ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଛି । କିନ୍ତୁ ତାହା ସମାଜ ପକ୍ଷରେ କଲ୍ୟାଣକର ନୁହେ । ସମାଜର କଲ୍ୟାଣକର ଦାମ୍ପତ୍ୟ-ପ୍ରେମ ରାମାୟଣରେ ରୂପରେଖ ପାଇଅଛି ।

ଦାମ୍ପତ୍ୟ ଜୀବନକୁ ସୁଖମୟ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବହୁକାଳରୁ ବହୁଭାଷାରେ ବହୁକାବ୍ୟ ରଚିତ ହୋଇଛି । ବିନା ପରିଶ୍ରମରେ ପୋତାଧନ ବା ପୈତୃକ ସମ୍ପତ୍ତି ପାଇ କେହି କେହି ଅର୍ଥଶାଳୀ ହେଉଥିବାରୁ ଅଦୃଷ୍ଟବାଦ ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ । ଅଦୃଷ୍ଟର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ସ୍ୱୀକାର କଲେ ପୂର୍ବ ଜନ୍ମ ମାନିବାକୁ ହେବ । ଏଣୁ “ପୂର୍ବଜନ୍ମନି ଯା ବିଦ୍ୟା ପୂର୍ବଜନ୍ମିନି ଯା କନ୍ୟା….ଅଗ୍ରେ ଧାବତି ଧାବତି-।” କଥା ଦେଶରେ ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି । ଆମ ଦେଶର ସାଧାରଣ ପ୍ରଚଳିତ କଥା ଅନୁସାରେ “ଯେ ଯାହାର ହାଣ୍ଡିରେ ଚାଉଳ ପକାଇଥାଏ ସେ ତାହାକୁ ବିଭା ହୁଏ ।” ଏଣୁ ଅଧିକାଂଶ ଓଡିଆ କାଳ୍ପନିକ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟରେ ନାୟକ ନାୟିକାଙ୍କ ପୂର୍ବଜନ୍ମର ପରସ୍ପର ଅନୁରାଗ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି-।

ଆମ ଦେଶରେ ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି ଯେ, ଶୁଭ ବେଳାରେ ଆରମ୍ଭକଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ହୁଏ ଓ ଅଶୁଭ ବେଳାରେ ଆରମ୍ଭ କଲେ ବିଘ୍ନ ହୁଏ । ଏଣୁ ଶୁଭ ବେଳାରେ ବର-କନ୍ୟାଙ୍କ ଚାରିଚକ୍ଷୁର ପରସ୍ପର ସଂଯୋଗ ବିବାହ-ବେଦିରେ କରାଯାଏ । ଏହାକୁ ‘ଶୁଭ ଦୃଷ୍ଟି’ କହନ୍ତି । ଇଂରେଜୀରେ ମଧ୍ୟ କଥା ଅଛି, ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଅନୁରାଗ ସହସା ପ୍ରଥମ ଦୃଷ୍ଟି-ସଂଯୋଗରେ ଉଦିତ ହୁଏ (Love at the First sight) ଏଣୁ ବିବାହ-ପୂର୍ବରୁ ନାୟକ-ନାୟିକାଙ୍କର ପରସ୍ପର ସାକ୍ଷାତର ସୁଯୋଗ ଓଡିଆ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ କବିମାନେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାକୁ ପାସୋରି ନାହାନ୍ତି । ପୁରୀରେ ଚନ୍ଦନଯାତ୍ରା କାଳରେ ଦାଣ୍ଡ ନାୟକର ଦୃଷ୍ଟି ଓ କୌଣସି ଗୃହର ଦ୍ୱାର-କବାଟ ନିକଟରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇଥିବା ନାୟିକାର ଦୃଷ୍ଟି ସହିତ ସଂଯୋଗ ଲଭି ପରସ୍ପର ବିବାହର ସୂତ୍ରପାତ ହେବା ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ରସିକ-ହାରାବଳୀରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ହୃଦୟର ଏପରି ପ୍ରେମବିନିମୟ ବନମାଳୀ ଦାସଙ୍କ ଚାଟ ଇଚ୍ଛାବତୀର ନାୟକ ନାୟିକାଙ୍କ ଜୀବନରେ ଘଟିଥିଲା । ଏହାଛଡା ଅନ୍ୟ ନାୟକ-ନାୟିକାଙ୍କ ପରସ୍ପର ପ୍ରେମ, ଚିତ୍ରପଟ-ଦର୍ଶନରେ ବା ଶିବାଳୟରେ ପରସ୍ପର ଭେଟ ହେବାରେ ଉଦିତ ହୋଇଅଛି । ଯେତେ ଉପାୟରେ ପ୍ରେମ ଉଦିତ ହୋଇପାରେ ଓ ତାହା କ୍ରମଶଃ ଗାଢ଼ରୁ ଗାଢ଼ତର ହୁଏ ସେ ସମସ୍ତ ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ ଲାବଣ୍ୟବତୀ-କାବ୍ୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟରେ ଏଥି ମଧ୍ୟରୁ କେତୋଟି ସାଧାରଣ ଅଟେ । ନାୟକ ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁ ଓ ନାୟିକା ଲାବଣ୍ୟବତୀର ପୂର୍ବଜନ୍ମ-ବୃତ୍ତାନ୍ତ ଉତ୍ତାରୁ ଉଭୟଙ୍କର ରୂପ-ଗୁମ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି । କିନ୍ତୁ ରୂପର ବର୍ଣ୍ଣନା ଯେତେ ଅଧିକ ଗୁଣର ବର୍ଣ୍ଣନା ତାହା ତୁଳନାରେ ବହୁତ ଊଣା । ଉଭୟଙ୍କ ପରସ୍ପର ଅନୁରାଗ-ଗୁଣର ବର୍ଣ୍ଣନା କେବଳ ଅଧିକ । ଲାବଣ୍ୟବତୀ କାବ୍ୟଚର୍ଚ୍ଚା କରିଛି । ତଥାପି ତାହାଠାରେ ସଖୀମାନେ କାମର ଉତ୍ତେଜନା ସୃଷ୍ଟି କରିଅଛନ୍ତି–

“ରସ-ବିଷୟ ଶ୍ରବଣ କରିବା । ବନ୍ଧ-ପଟଳ-ପଟକୁ ଚାହିଁବା ।

ଏତେ ପ୍ରକାରେ ବଶାହୋନ୍ତି ଯୁବା ।”

ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ନାରୀ-ହୃଦୟରେ ସ୍ୱତଃ ଜାତ ହୁଏ, ତାହା ବନବିହାରବେଳେ ପ୍ରକୃତିର ଲୀଳା ଦେଖି ଲାବଣ୍ୟବତୀ ମଧ୍ୟ ଲାଭ କରିଅଛି । କବି ଆଦି-ରସ ବିଷୟରେ ଲାବଣ୍ୟବତୀର ଅସାଧାରଣ ଜ୍ଞାନ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ତତ୍ପର ହେଲେ କାହିଁକି ? ସିଂହଳର ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି–

“ଲୌହ-ଚୁମ୍ବକ ପରଶୁ-ଗ୍ରାବ ଯହିଁ । ଦାସୀନେତ୍ର ଗଉରୀ ବେତ୍ରରେ ଶୋହି ।”

ଚୁମ୍ବକ ଲୌହକୁ ନିଜ ନିକଟକୁ ଟାଣିଆଣେ । ସ୍ପର୍ଶ-ମଣି ପଥରକୁ ସୁନାରେ ପରିଣତ କରେ । ଦଣ୍ଡ-ପୂଜାରେ ଭକ୍ତମାନେ ଦଣ୍ଡ-ଦେବତାଙ୍କୁ ଗଉରୀ-ବେତ କହନ୍ତି । ଏହି ଭକ୍ତମାନେ ନାରୀ-ସଂସର୍ଗ ତ୍ୟାଗ କରି ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଯମୀ ହୋଇଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସିଂହଳରେ ଲାବଣ୍ୟବତୀର ଦାସୀମାନଙ୍କ ନେତ୍ର, ଚୁମ୍ବକ ଲୌହକୁ ନିଜ ନିକଟକୁ ଟାଣି ଆଣିଲା ପରି ଓ ସ୍ପର୍ଶ-ମଣି ପଥରକୁ ସୁନା କଲା ପରି ଗଉରୀ-ବେତର ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ସଂଯମ-ପଥରୁ ବିଚଳିତ କରନ୍ତି । ଯେଉଁ ନାୟିକାର ଦାସୀମାନଙ୍କର ଏପରି କ୍ଷମତା ଅଛି ସେ ନାୟିକା ଆପଣା ପତିକୁ ଅବଶ୍ୟ ନିଜ ଅଧୀନରେ ରଖିପାରିବ ।

ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜଙ୍କ ପିତାମହ ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜଙ୍କର ବହୁରାଣୀ ଥିଲେ ଓ ରାଣୀମାନଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ବହୁ ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମଥିଲେ । ନିଜ ଗର୍ଭଜାତ ପୁତ୍ର ନୀଳକଣ୍ଠ ଭଞ୍ଜଙ୍କୁ ସିଂହାସନରେ ବସାଇବା ପାଇଁ ରାଣୀ ହାଡୁଦେଈ ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜଙ୍କୁ ବିଷଖୁଆଇ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ । ବହୁପତ୍ନୀକତାର ଏପରି ବିଷମୟ ଫଳ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କ ପ୍ରାଣକୁ ବୋଧହୁଏ ଆଘାତ କରିଥିଲା । ଏଣୁ ଯେପରି ଗୁଣରେ ନାୟିକା ନାୟକକୁ ଏକପତ୍ନୀକ କରିପାରେ ସେପରି ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାରେ ସେ ତତ୍ପର ଥିଲେ ବୋଲି ଅନୁମତି ହୁଏ । ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ ପଦରେ ଦକ୍ଷିଣ ନାୟକ ବା ବହୁପତ୍ନୀକତାକୁ କବି ନିନ୍ଦା କରିଥିବାରୁ ଉକ୍ତ ଅନୁମାନ ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରତୀତ ହେଉଅଛି–

“ଯହିଁ ତହିଁ ତୋତେ ମଧୁକାଳ ହୋଏ ‘ଦକ୍ଷିଣ’ ଶବଦ ପ୍ରକଟ ।

ସେତୁ ହେତୁରେ ଯେଉଁମାନେ ରଖିଲେ କି ନିନ୍ଦିବା ସେତ ମର୍କଟ ।”

ଏକ ମର୍କଟ ବହୁ ମର୍କଟୀ ସମ୍ଭୋଗ କରିବାପାଇଁ ନିଜ ଅଧୀନରେ ରଖେ । ତେଣୁ ,ସେ ଦକ୍ଷିଣ ନାୟକ ଅଟେ । ମଧୁକାଳରେ ଦକ୍ଷିଣ ପବନ ବହିଲା ପରି ଋତୁର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ମର୍କଟ ସଂପ୍ରଦାୟର ନାରୀ ସ୍ୱାମୀ-ସହବାସର କେବଳ ଥରେ ସୁଯୋଗ ପାଉଥିଲା । ମର୍କଟ ଦ୍ୱୈତ ବୋଲି ମହାଭାରତରେ ଉକ୍ତ ଅଛି । ଆତ୍ମବାଦ ଓ ପ୍ରକୃତିବାଦର ସମନ୍ୱୟକୁ ‘ସେତୁ’ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ହେବ । ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ପ୍ରବଳ ହେବା ଯୁଗରେ ଯେଉଁମାନେ ନାରୀମାନଙ୍କୁ ଅବିବାହିତା ନ ରଖିବା ପାଇଁ ବହୁ ପତ୍ନୀ ବିବାହ କରୁଥିଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ମର୍କଟ କୁହାଯାଉଥିଲା ।

ଓଡିଆ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ ଏକ ପତିକା ଓ ଏକପତ୍ନୀକ କିପରି ରହିବାକୁ ହେବ ସେ ବିଷୟରେ ଶିକ୍ଷାଦେଉଅଛି । ନାୟକ-ନାୟିକା ଚାର-ମୁଖରୁ ବା ଶୁକସାରୀଙ୍କଠାରୁ ପରସ୍ପର ରୂପଗୁଣର ପ୍ରଶଂସା ଶୁଣୁ ଅଛନ୍ତି । ଯାହାର ପ୍ରଂଶସା ଶୁଣିବ ତାହା ପ୍ରତି ଅନୁରାଗ ଜନ୍ମିବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ପୁଣି ପରସ୍ପରକୁ ମନନ ବା ଚିନ୍ତା କରୁ ଅଛନ୍ତି । ମନନର ଫଳ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ କହିଅଛନ୍ତି–

ଯେତେବେଳେ ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁ ପତ୍ନୀ ପାଇବାପାଇଁ ଆତୁର ହୋଇ ଓ ଲାବଣ୍ୟବତୀ ପତି ପାଇବାପାଇଁ ଆତୁର ହୋଇ ଚନ୍ଦ୍ରକିରଣରେ ନିଶାରେ ଶୋଇ ରହିଥିଲେ ସେତେବେଳେ ଏକ ଯୋଗିନୀ ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁକୁ ବହି ନେଇ ଲାବଣ୍ୟବତୀର ଶଯ୍ୟା ନିକଟରେ ରଖି ଆସିଲା । ଉଭୟଙ୍କ ପ୍ରେମର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ଉତ୍ତାରୁ ଉଭୟ ନିନ୍ଦ୍ରିତ ହେଲେ । ଯୋଗିନୀ ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁକୁ ନିଦ୍ରିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଫେରାଇ ଆଣି ତାହାର ନିଜ ଶେଯରେ ଶୁଆଇ ଦେଲା । ନିଦ ଭାଙ୍ଗିବା ଉତ୍ତାରୁ ଲାବଣ୍ୟବତୀ ସହିତ ତାହାର ଭେଟଘଟନା ବାସ୍ତବିକ କି ସ୍ୱପ୍ନ ବୋଲି ତାହାର ମନରେ ସନ୍ଦେହ ଜାତ ହେଲା । କାରଣ ଜାଗ୍ରତ ଅବସ୍ଥାରେ ନିବିଷ୍ଟ ଚିତ୍ତରେ ଯେଉଁ ରୂପ ମନୁଷ୍ୟ ଚିନ୍ତା କରେ ସେହି ରୂପ ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖେ । ଏଣୁ ସୁଖ-ଦୁଃଖ କେବଳ ମନର ବିକାର ଓ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭେଦ ନାହିଁ ବୋଲି ଅଦ୍ୱୈତବାଦୀମାନେ କହନ୍ତି । ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ ମଧ୍ୟ କହି ଅଛନ୍ତି–“ସୁବର୍ଣ୍ଣ ସୀତାରେ ବଶ ଶ୍ରୀରାମ । ଯାହାର ଯହିଁରେ ବଳଇ ପ୍ରେମ”

ଯେ ଯହିଁରେ ଅନୁରାଗ ବଳାଇବ ତାହା ତାହାକୁ ଆକର୍ଷଣୀୟ ହେବ । ଏଣୁ ନାୟକ-ନାୟିକା ଛାନ୍ଦକାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ସର୍ବଦା ପରସ୍ପରକୁ ମନନ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏପରି ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ସବୁ କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଅଛି । କିନ୍ତୁ ଲାବଣ୍ୟବତୀରେ ଗୋଟିଏ ଅଭିନବ ଲକ୍ଷଣ ଦେକାଯାଏ । ଐଦ୍ରଜାଲିକ ସିଂହଳ ଗଲା । ରାଜ-ପ୍ରାସାଦାର ଦ୍ୱାରଦେଶରେ ରାମଚରିତ ଦେଖାଇଲା । ସମସ୍ତଙ୍କୁ ରାମ-ଚରିତ ଦେଖାଗଲା । କିନ୍ତୁ ଲାବଣ୍ୟବତୀକୁ ଦେଖାଗଲା ଯେ, ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁ ତାହା ନିକଟରେ ପ୍ରେମ-ଭିକ୍ଷା କରୁଅଛି ।

ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ ବିଷୟରେ ଛାନ୍ଦକାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଛାନ୍ଦକାବ୍ୟମାନଙ୍କର ଅନେକ ଲକ୍ଷଣ ଅଛି । ପ୍ରଥମ କଥା ଏମାନଙ୍କରେ ନାୟକ ନାୟିକାଙ୍କର ବିବାହ ବନ୍ଧନ ନାହିଁ । ବିଦଗ୍ଧ-ଚିନ୍ତାମଣିରେ ରାଧାଙ୍କୁ ନାୟିକା ରୂପରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରା ଯାଇଅଛି । କିନ୍ତୁ ରସକଲ୍ଲୋଳ ଓ ମଥୁରାମଙ୍ଗଳରେ ଗୋପୀମନେ ନାୟିକା ଓ କୃଷ୍ଣ ଦକ୍ଷିଣନାୟକ ଅଟନ୍ତି । ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର ବିଦଗ୍ଧ-ଚିନ୍ତାମଣିରେ ପ୍ରେମର ପରମାର୍ଥିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦେଇ ଅଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ତାହାଙ୍କ ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ ଉକ୍ତିମାନ ସମାଜର କଲ୍ୟାଣକର ନୁହେ ।

ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ସମୟରେ ପ୍ରେମ-ଭକ୍ତି ପ୍ରଚାରିତ ହେବାରୁ ଦେଶର ଅବସ୍ଥା କିପରି ହୋଇଥିଲା, ତାହା କବି ଲୋକନାଥଙ୍କ ବା-ଚଉତିଶାର ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ ପଂକ୍ତିମାନ ପଢ଼ିଲେ ଜଣାଯାଏ–

‘‘ଗାରଡ଼ି-ମନ୍ତ୍ରକୁ ପଢ଼ିବେ ବ୍ରାହ୍ମଣେ ଗାୟତ୍ରୀ ମନ୍ତ୍ରକୁ ଛାଡ଼ି,

ଗଉଡ଼ମାନେ ବୈଷ୍ଣବ ବୋଲାଇବେ

ଗାଈ-ପେଟରୁ ବାଛୁରୀ କାଢ଼ି । ବା ।

ଗୁରୁ ନ ମାନିବେ ଶିଶ୍ୟ, ଗୁରୁସ୍ତକୁ ନାରୀ ଦେବେ ବିଷ । ବା ।

ନବ ଯୁବାସ୍ତିରୀ ଘରେ ଥାଉ ଥାଉ ବିଟପୀ ସ୍ତିରୀକି ଚିତ୍ତ ।

ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ବେଦ-ଚର୍ଚ୍ଚା ଛାଡ଼ି ଭୋକ ବିଦ୍ୟା ଓ ତନ୍ତ୍ର ପୂଜାରେ ରତ ହୋଇଥିଲେ । ଗୌଡ଼ୀୟ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀମାନେ ବୈଷ୍ଣବ ହୋଇ ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପାଦନ କରିଥିଲେ ।

କେତେକ ବୈଷ୍ଣବ ସନ୍ତାନର ପ୍ରଲୋଭନ ଦେଖାଇ ନାରୀ ଅପହରଣ କରୁଥିବାର ସଙ୍କେତ ରସବିନୋଦ ରଚୟିତା ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବସିନ୍ଧୁରେ ‘ଭାଲୁ ଧରେଇବା’ ଗଳ୍ପରେ ଅଛି । ପୁଣି ବୈଷ୍ଣବଙ୍କ ଚରିତ୍ରର କଳୁଷତା ରସିକ ଦ୍ୱାରାବଳୀରେ ଚନ୍ଦନ-ଯାତ୍ରାର ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ ମଧ୍ୟ ଲେଖି ଅଛନ୍ତି–

ଏପରି ଅବସ୍ଥାର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସ୍ୱରୂପ ଦାମ୍ପତ୍ୟ-ପ୍ରେମର ପ୍ରଗାଢ଼ତାକୁ କାଳ୍ପନିକ ଛାନ୍ଦକାବ୍ୟରେ ରୂପରେଖ ଦିଆ ଯାଇଥିଲା । ରାଜପୁତ୍ରମାନେ ବିଶେଷ ପରିମାଣରେ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ଥିଲେ । ଏଣୁ ଛାନ୍ଦକାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଆଦର୍ଶ ଗଢ଼ା ଯାଇଅଛି । ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମରେ କଳୁଷତା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରେମର ପ୍ରଚାର ଦ୍ୱାରା ସାହିତ୍ୟର ବିକାଶ ଘଟିଅଛି । କାରଣ ପ୍ରେମ-ରସର ଚର୍ଚ୍ଚା ପାଇଁ ସାଧାରଣ ପାଠକଙ୍କ ଆଗ୍ରହ ବଢ଼ିବା ସ୍ୱାଭାବିକ ।

ଅଭାବ ନ ଥିଲେ ଭାବ-ପଦାର୍ଥର ଉପଲବ୍ଧି ସହଜରେ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ । ଏଣୁ ମିଳନ ଉତ୍ତାରୁ କାବ୍ୟର ନାୟକ ନାୟିକାଙ୍କ ବିଚ୍ଛେଦ ଘଟାଇବା ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ହୋଇ ଅଛି । ରଘୁନାଥ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ‘ରସ ଲହରୀ’ ଛାଡ଼ିଦେଲେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି କାବ୍ୟରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସାଗର-ବର୍ଣ୍ଣନା ନାହିଁ । ନଗର-ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟ ଅଳ୍ପ କାବ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଏ । ନାୟିକାର ରୂପ-ବର୍ଣ୍ଣନା ସବୁ କାବ୍ୟରେ ଅଛି । ବର ଖୋଜିଲାବେଳର ବିଚାର-ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଧିକାଂଶ କାଳ୍ପନିକ କାବ୍ୟରେ ଏକାପରି । ଏହି ବର୍ଣ୍ଣନାମାନ କି ପ୍ରକାରର ହୋଇଅଛି, ତାହା ଲାବଣ୍ୟବତୀର ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ ପଦମାନଙ୍କରୁ ପାଠକମାନେ ବୁଝି ପାରିବେ ।

ଅଥବା

କେତେକ କାବ୍ୟରେ ଋତୁର ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଛି, କିନ୍ତୁ କୌଣସି ଋତୁଚିତ୍ର ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ନୁହେ । ଆଦି ରସ ଛଡ଼ା ଜୀବନ ସଙ୍ଗରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରକାରର ଯୋଗ-ସୂତ୍ର କୌଣସି କାବ୍ୟରେ ବିଶେଷ ପରିମାଣରେ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ବ୍ରଜନାଥ ବଡଜେନାଙ୍କ ସମର-ତରଙ୍ଗ ଛାଡ଼ିଦେଲେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି କାବ୍ୟରେ ସମସାମୟିକ ଘଟନାର ବର୍ଣ୍ଣନା ନାହିଁ । ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ସୁଭଦ୍ରା-ପରିଣୟରେ ହାଟର ବର୍ଣ୍ଣନା ସମାବେଶ କରିଅଛନ୍ତି । ତହିଁରେ ମଧ୍ୟ ଲୋକଙ୍କ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାପବ୍ୟବହାରର ନଗ୍ନ ରୂପ ଅଛି ।

କବି ଯେ କୌଣସି ରସର ଆବେଗରେ କବିତା ଲେଖୁ ସେ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅବସ୍ଥିତ ଥାଏ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିର ଛାୟାପାତ ଅବଶ୍ୟ କବିତାରେ ଘଟିବ । ଏଣୁ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ପ୍ରଚାରିତ ନାମଭଜନ, ପ୍ରେମ-ଭକ୍ତି ଆମ ଦେଶରେ ପ୍ରଚଳିତ ନ ଥିବାର ସଙ୍କେତ ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କ ରସକଲ୍ଲୋଳ ଓ ଦେବଦୁର୍ଲଭ ଦାସଙ୍କ ରହସ୍ୟ-ମଞ୍ଜରୀରୁ ମିଳେ–

ପ୍ରେମ-ଭକ୍ତି ଶାସ୍ତ୍ର-ସମ୍ମତ ନୁହେ ବୋଲି ଆମ ଦେଶରେ ଆପତ୍ତି ଉଠୁଥିବାରୁ ଶିଶୁ ଭୀମ ଦାସ ବହୁ ଶାସ୍ତ୍ରରୁ ପ୍ରମାଣ ସଂଗ୍ରହ କରି ‘ଭକ୍ତିରତ୍ନାବଳୀ’ ଓ ‘ହରିଭକ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟ’ ଲେଖିଥିଲେ । ପ୍ରେମ-ଭକ୍ତି ପୂର୍ବରୁ ଆମ ଦେଶରେ ଭଗବଦ୍‍ଗୀତାର ଭାଗବତଧର୍ମ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା, ତାହା ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କ ଭାଗବତରେ ରୂପବନ୍ତ ହୋଇଅଛି । ଗୀତା ନିଷ୍କାମ ଧର୍ମ ପ୍ରଚାର କରୁଅଛି-। କିନ୍ତୁ ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କ ରସକଲ୍ଲୋଳରେ ଜୀବାତ୍ମାର ଫଳଭୋଗର ସ୍ପୃହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି-। ଦ୍ୱାବିଂଶ ଛାନ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗୋପୀଙ୍କର କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପ୍ରତି ଅନୁରାଗ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ରାସକ୍ରୀଡ଼ାର ଚିତ୍ର ଦେଇ କବି କହିଛନ୍ତି–

କୃଷ୍ଣ ରଥରେ ଚଢ଼ି ବୃନ୍ଦାବନକୁ ଯାଇ ଥିବାର ଟିକିଏ ହେଲେ ସୂଚନା ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏଠାରେ ଦେହକୁ ରଥ ରୂପରେ, କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ସାରଥି, ସାକ୍ଷୀ ଚୈତନ୍ୟ ରୂପରେ ଓ ଚକ୍ରିଣୀକୁ କୁଣ୍ଡଳିନୀ-ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ ନ କଲେ ଅର୍ଥ ସଙ୍ଗତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଜୀବାତ୍ମା ସାକ୍ଷୀ ଚାତନ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ପୃଥକ୍ ହୋଇ ରସର ଉପଭୋଗରେ ମାତିଲା, ଏପରି ଅର୍ଥ ଉଦ୍ଧୃତ ପଦରୁ ସୂଚିତ ହେଉଅଛି । ଏହା ଗୌଡ଼ୀୟ ଅଚିନ୍ତ୍ୟ ଭେଦାଭେଦ ନୁହେ ।

ପ୍ରାଚୀନ ସାହିତ୍ୟରେ ସଂସ୍କୃତର ବିକାଶ-ଧାରା କିପରି ଅଛି, ତାହା ଆଲୋଚନା କରିବା ପାଇଁ ଏଠାରେ ଅବକାଶ ନାହିଁ । ତାହା ନ କଲେ କାବ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ପ୍ରଭେଦ ବାରି ହୁଏ ନାହିଁ । କାରଣ, ବର୍ଣ୍ଣନା ପ୍ରଣାଳୀ ପ୍ରାୟ ଗୋଟିଏ ଛାଞ୍ଚରେ ଢଳା ହେଲା ପରି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ । ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର ନିଜେ କହି ଅଛନ୍ତି–

ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁ ସହିତ ଲାବଣ୍ୟବତୀର ଭେଟ ଓ ତତ୍ପରେ ଉଭୟଙ୍କ ଅନୁଚିନ୍ତାକୁ ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ ଯେପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି, କୃଷ୍ଣଙ୍କ ସହିତ ରାଧାଙ୍କ ଭେଟ ଓ ଉଭୟଙ୍କର ଅନୁଚିନ୍ତାକୁ, ଅଭିମନ୍ୟୁ ସେପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି । ଏପରି କି, ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁ ଶୋଇବା ସନ୍ଧ୍ୟା-ବର୍ଣ୍ଣନାଟିର ଉତ୍‍-ପ୍ରେକ୍ଷା-ଅଳଙ୍କାରର ଭାଷା ପ୍ରାୟ ଏକ ହୋଇ ଅଛି–

“ଚକ୍ର-ସୁଖଚକ୍ର ନକ୍ର ଛେଦନେ ହୀରକ ଚକ୍ର

ଫିଙ୍ଗିଛି ତାତ-ସିଦ୍ଧିରେ କାମ କି ରୋଷେ ।” (ଲା:ବ:)

“ତାତ-ସିଦ୍ଧିକି ବଳିବ ବିଚାରି କି କାମଦେବ

ମାଣିକ୍ୟ-ହୀରା-ରଥାଙ୍ଗ ପେଷି ଦେଇଛି ।” (ବି:ଚି:) ।

କୃଷ୍ଣଙ୍କ ସହିତ ରାଧାଙ୍କର ଭେଟ ହୋଇ ନାହିଁ । ଦ୍ୱାରକା ଯାଇ ବିବାହ କଲା ଉତ୍ତାରୁ କାମ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିବା ପାଇଁ ଅନେକ କାଳ ବାକି ଅଛି । ତାତା-ସିଦ୍ଧି ପାଇଁ ଚକ୍ରକୁ କାମ ଫିଙ୍ଗିଲା କିପରି ? ଭଞ୍ଜଙ୍କ ପଦ ମନେ ପଡ଼ି ଯାଇ ଥିବାରୁ ଉକ୍ତ ବିଚାର କବିଙ୍କ ମନକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରି ନାହିଁ । ଯେତେ ଅନୁକରଣ କଲେ ମଧ୍ୟ ଅଭିମନ୍ୟୁଙ୍କ କବି ପ୍ରତିଭା ସମୁଜ୍ଜ୍ୱଳ ହୋଇଅଛି । ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ‘ଅଚିନ୍ତ୍ୟ ଭେଦାଭେଦ’ ମତକୁ ସେ ବଡ ସୁବୋଧ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଓ ସରଳ ଭାଷାରେ ବୁଝାଇ ଅଛନ୍ତି–

ଯାହାର ରଙ୍ଗ ଅଛି, ତାହାର ରଙ୍ଗ ନଥିବା ଅର୍ଥର ନାମ ହୁଏ । କାରଣ ନାରଙ୍ଗ-ଫଳ ପୀତ ବର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାହାର ରଙ୍ଗନଥିବା ଅର୍ଥର ନାମ ହୋଇ ଅଛି । ଏଣୁ ନାମନାମୀ ବା ନାମ ଓ ପଦାର୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ଭେଦ ଓ ଅଭେଦ ଥିବା ଚିନ୍ତା କରି ହେଉ ନାହିଁ । ‘ନାରଙ୍ଗ’ ନାମ ଶୁଣିଲେ ତାହାର ସ୍ୱାଦୁ ଉପଭୋଗ କରିବା ପାଇଁ ଲୋଭ ବଳୁଛି । ତା’ର ରୂପ ଉପଭୋଗ କଲାବେଳେ ନିଶ୍ଚୟ ଅମୃତମୟ ହେବ ।

ତାହାଙ୍କ ଗୁରୁ ସଦାନନ୍ଦ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମା, ‘ଯୁଗଳ ରସାମୃତ-ଲହରୀ’ରେ ଯେପରି ସରଳ ଲଳିତ ପଦମାନ ବ୍ୟବହାର କରି ଅଛନ୍ତି, ଅଭିମନ୍ୟୁ ସେପରି ପଦମାନ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ଯୁଗର ପଣ୍ଡିତ ସମାଜର ରୁଚି ମେଣ୍ଟାଇବା ପାଇଁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟର କବିମାନଙ୍କ ପରି ନିଜ କାବ୍ୟକୁ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାରରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ କରି ଅଛନ୍ତି । ଓଡିଶାର ପ୍ରାଚୀନ ମନ୍ଦିରମାନ ଯେପରି ନାନାବିଧ ଭୂଷଣରେ ଭୂଷିତ, କାବ୍ୟର ନାୟିକାମାନେ ମଧ୍ୟ ସେପରି ଅଳଙ୍କାରରେ ଭୂଷିତା ହେଉଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାର ପଣ୍ଡିତମାନ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାରପ୍ରିୟ ଥିବାର ପ୍ରାଚୀନ ତାମ୍ରଶାସନମାନଙ୍କରୁ ଜଣାଯାଏ । ତାମ୍ରଶାସନମାନଙ୍କରୁ ଏଠାରେ କେତୋଟି ଉଦାହରଣ ଦିଆଯାଉଅଛି–

ଏଠାରେ କରକୁଳ ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଗୁଣ ଏକସଙ୍ଗରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇ ଅଛି । ଆଲୋକ-ସଂସ୍କୃତି ଓ ତେଜ । ଶ୍ରିୟାଂ–ଧନସମ୍ପଦ ଓ ଶୋଭା । ହିଷତ୍–ଶତ୍ରୁ ଓ ଅନ୍ଧକାର । ମଣ୍ଡଳାଗ୍ର–ତରବାରି ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣ୍ଡଳ । ଭୂଭୃତ୍–ରାଜା ଓ ପର୍ବତ । ପଦ୍ମାକର-ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଓ ପଦ୍ମ ସମୂହ । ଦୋଷା–ତ୍ରୁଟି ଓ ସନ୍ଧ୍ୟା ।

ଗୁଣ ପକ୍ଷପାତୀ ହୋଇ ରାଜହଂସ ବା ରାଜାମାନେ ପଣ୍ଡିତ ଅଟନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ରାଜହଂସ ମାନସ-ସରୋବରରେ ବ୍ୟସନ କଲା ପରି ଏମାନେ ବ୍ୟସନରେ ମାନସ ବଳାଉ ନଥିଲେ । ପୃଥୁଦଣ୍ଡ ବା ପ୍ରବଳ ବଳ ଥାଇ ଏମାନେ ଚଣ୍ଡକର ବା ତେଜୀୟାନ୍ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଚଣ୍ଡକର ବା ସୂର୍ଯଙ୍କ ପରି ତୀବ୍ରକର ବା ଉତ୍କଟ ଖଜଣାଗ୍ରାହୀ ନଥିଲେ । (ଏଠାରେ ବିରୋଧାଭାସାଳଙ୍କାର ।)

ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର ଓଡ଼ିଆ ଛାନ୍ଦକାବ୍ୟମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ବଡ଼ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାରର ପରିଚୟ ଦେବାକୁ ଏଠାରେ ଅବକାଶ ନାହିଁ । ସାଧାରଣ କେତୋଟିର ପରିଚୟ ନ ଦେଲେ, ଓଡ଼ିଆ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପାଠକମାନଙ୍କ ମନରେ ସ୍ଥୂଳ ଧାରଣା ମଧ୍ୟ ଜନ୍ମିବ ନାହିଁ । ଦର୍ଶନ-ଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ ଧ୍ୱନି ଆକାଶର ଗୁଣ । ଆକାଶର ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଥିବାରୁ ସେ ଧ୍ୱନି ଗ୍ରହଣ କରେ । ଆକାଶ ଯେପରି ଏକାକାର, ଶୂନ୍ୟ ପରି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ଭାଷା ନ ଜାଣିଥିବା ଲୋକ ପକ୍ଷରେ ସବୁ ଧ୍ୱନି ସେପରି ଏକାକାର, ଅର୍ଥଶୂନ୍ୟ ବୋଧ ହୁଏ । ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଏ ଦେଶରେ ଅନେକ ଶୁନ୍ୟବାଦୀ ବୌଦ୍ଧ ଥିଲେ । ସେମାନେ ଶବ୍ଦ ଓ ଶବ୍ଦାର୍ଥର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ସ୍ୱୀକାର କରୁ ନ ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କୁ ଭାଷାର ଶ୍ରୁତି-ମଧୁରତା ବୁଝାଇବାପାଇଁ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର ଓ ରୂପସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଭିପ୍ରେତ ହୋଇ ଥିବାର ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ।

କି ଗଦ୍ୟ, କି ପଦ୍ୟ, ସବୁ ରଚନାରେ ଅନୁପ୍ରାସାଳଙ୍କାରଟି ଶ୍ରୁତିମାଧୁର ହୁଏ । ଏକ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ବିଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କରେ ଥାଇ ସେହି ଶବ୍ଦମାନ ଏକ ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ଅନୁପ୍ରାସାଳଙ୍କାର କହନ୍ତି–

“ମଙ୍ଗଳ-ଚଳନେ ଉଇଁଲା ଘନ କି ଜଳ ବରଷା ନ କରିବ ।” (ଲା:ବ:)

ଏହି ଉଦାହରଣରେ ‘ଳ’ ବର୍ଣ୍ଣ ଥିବା ଚାରୋଟି ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି । ଏହି ଅନୁପ୍ରାସ ପୁଣି ମଧ୍ୟାନୁପ୍ରାସ, ଏକାନ୍ତାନୁପ୍ରାସ, ଛେକାନୁପ୍ରାସ ଭେଦରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର । ଦୁଇ ବା ତତୋଧିକ ବର୍ଣ୍ଣର ପୁନଃ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର ଏକ ବାକ୍ୟରେ ଘଟିଥିଲେ ତାହାକୁ ଯମକାଳଙ୍କାର କହନ୍ତି–

ଶ୍ରବଣେ ଘନ ଘନ, ଗର୍ଜନେ ଘନ ଘନ

ଚାହିଁ ଲୋତକ ଥନ ଥନ”, (ର: ହ:)

ଏପରି ଅଳଙ୍କାର ଶ୍ରୁତି-ମଧୁର ହୁଏ । ଏହି ଯମକାଳଙ୍କାର ଆଦ୍ୟ ଯମକ, ମଧ୍ୟଯମକ, ପ୍ରାନ୍ତଯମକ, ମାଳଯମକ ଭେଦରେ ଅନେକ ପ୍ରକାର ।

ଶିକୁଳିର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଫାଳ ପୁର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଫାଳ ସହିତ ସଂଲଗ୍ନ ଥାଏ । ସେପରି ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ବ, ଚରଣ ବା ପଦର ଅନ୍ତ୍ୟ ଏକ ବା ତତୋଧିକ ବର୍ଣ୍ଣ ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ବ, ଚରଣ ବା ପଦର ଆଦ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ଦୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ଶୃଙ୍ଖଳାଳଙ୍କାର କହନ୍ତି । ଏହା ତାମ୍ରଶାସନର ତୃତୀୟ ଉଦାହରଣରୁ ପାଠକେ ବୁଝିଥିବେ । ସିଂହାବଲୋକନ ଶୃଙ୍ଖଳା, ମଣ୍ଡୁକପ୍ଳୁତ ଶୃଙ୍ଖଳା ପ୍ରଭୁତି ଏହାର ମଧ୍ୟ ନାନା ଭେଦ ଅଛି । ସାଧାରଣରେ ଅନୁପ୍ରାସ ଓ ଯମକ ଯେପରି ବହୁ କାବ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଏ, ସିଂହାବଲୋକନଶୃଙ୍ଖଳା ମଧ୍ୟ ସେପରି ବହୁ କାବ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ଅଛି । ସିଂହ ଗତି କଲାବେଳେ ଟିକିଏ ଟିକିଏ ରହି ରହି ପଛକୁ ଚାହୁଁ ଥାଏ । ସେପରି, ପରବର୍ତ୍ତୀ ଚରଣର ଆଦ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଚରଣର ଅନ୍ତ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଥିବାରୁ ଏହା ପଛକୁ ଚାହିଁବା ପରି ହେଲା–

“କଞ୍ଜ-ଚନ୍ଦ୍ର ଦରପଣ-ବଦନ ରଞ୍ଜନ

ଜନ ହରଷଜନକ ବର ପରସନ୍ନ ।” (ବି: ଚି: )

ଏଠାରେ ପ୍ରଥମ ଚରଣର ଅନ୍ତ୍ୟ ‘ଜନ’ ୨ୟର ଆଦ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ବହୁପ୍ରକାର ଅନୁପ୍ରାସ, ଯମକ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳାଳଙ୍କାର ଉପେନ୍ଦ୍ର ଓ ଅଭିମନ୍ୟୁଙ୍କ ରଚନାକୁ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ କ୍ଳିଷ୍ଟ କରିଅଛି । ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଏକ ବା ଏକାଧିକ ଶବ୍ଦ ଏକ ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାର କହନ୍ତି ।

ଉପେନ୍ଦ୍ର, ଅଭିମନ୍ୟୁ, ରସକଲ୍ଲୋଳ ରଚୟିତା ଦୀନକୃଷ୍ଣ. ବ୍ରଜନାଥ ବଡ଼ଜେନା, ଯଦୁମଣି ପ୍ରଭୃତି ବହୁ କବି ଏହି ଅଳଙ୍କାରକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଅଛନ୍ତି ।

ଯେ କୌଣସି ଘଟନା ବା କ୍ରିୟାକଳାପକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କଲେ ତାହାର ଯଥାର୍ଥ ରୂପ ଯଦି ପାଠକର ହୃଦୟରେ ସହସା ଅଙ୍କିତ ହୋଇଯାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ସୁକବିତ୍ୱର ପ୍ରକାଶ କହନ୍ତି । ଏପରି ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଖଳା, ଯମକ,ଶ୍ଳେଷ ପ୍ରଭୃତି ଅଳଙ୍କାରର ସମାବେଶ କଲେ ରଚନା ପ୍ରୀତିକର ହୁଏ । ରସକଲ୍ଲୋଳରେ ବର୍ଷା-ଋତୁର ଯଥାର୍ଥ ରୂପର ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାରର ସମାବେଶ ବଡ଼ ପ୍ରାଣସ୍ପର୍ଶୀ ହୋଇଅଛି–

“କୃଷିକାରକେ ହୋଇ ହରଷ, କଲେ ଯେ ଯାହା ଇଚ୍ଛାରେ ଚାଷ,

କେଦାରମାନଙ୍କରେ ପୂରିଲା ଗୀତ ଅଶେଷ ସେ ।

କଲେ ତାଣ୍ଡବ ମଧ୍ୟ ପାଣ୍ଡବ ବିଟପୀ-ଶିରେ ମାର୍ଜାର ରବ;

କାହ ଚରଣ ଖସେ କେ ଦେଖି ହସେ,

କେଉଁ ପଥିକ ନଦୀତଟରେ ବସେ

କରଇ ଚିନ୍ତା ତରଣୀ ପାଇଁ, କେଉଁ ତରୁଣୀ ପଚାରେ ଯାଇ

କେମନ୍ତ ହୋଇଥିବ ପୂରିଛି ଏ ଘନରସ ଯେ ।

କୁମ୍ଭ ଭେଳାରେ ହୁଅନ୍ତି ପାରି କାହିଁ ତ ଏଥି ନାହାନ୍ତି କରୀ,

ମୋହ ନାୟକ ନାହାନ୍ତି ଯାଇ ଛନ୍ତି ସେ ପାରି ଯେ ।”

ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସମାଲୋଚକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ଭାଷା ଓ ସାହିତ୍ୟରୁ ଜାତିର ମନସ୍ତତ୍ତ୍ୱର ନିଦର୍ଶନ ମିଳେ । ଆମ ଦେଶରେ ସାହିତ୍ୟର ବିହିତ ଆଲୋଚନା ନୋହି ଥିବାରୁ ମନସ୍ତତ୍ତ୍ୱ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇ ନାହିଁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଉଦ୍ଧୃତ ପଦର ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାର ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଆଦି-ରସ ଏଥିରେ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ରହିଛି । ମଧ୍ୟପାଣ୍ଡବ ଅର୍ଜ୍ଜୁନ (ବୃକ୍ଷ) ଓ ମୟୂର ବା ଅବିବାହିତ ପୁରୁଷ । ବିଟପୀ-ବୃକ୍ଷ ଓ କଳୁଷିତା ନାରୀ । ମାର୍ଜ୍ଜାର–ଏକ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭୋଗ ବନ୍ଧ ଓ ବିରାଡ଼ି । ଏ–ନଦୀ ଓ ପଚାରିବା ନାରୀ ନିଜେ । ଘନରସ-ବର୍ଷାପାଣି ଓ ଆଦିରସ । କୁମ୍ଭ–ମାଠିଆ ଓ ନାରୀସ୍ତନ । କରୀ–ହାତୀ ଓ ପୁରୁଷଗଜ ।

ଏହି ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାର ‘ଛଳ’ ଓ ‘ବକ୍ରୋକ୍ତି’ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ ପ୍ରକାର ହୋଇଥାଏ । ‘ଛଳ’ ରେ ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ ସହିତ ଗୋଟିଏ ପରିହାସ ଅର୍ଥ ଥାଏ । ଉପେନ୍ଦ୍ର ଲାବଣ୍ୟବତୀର ସଖୀମାନଙ୍କ ସହିତ ବନବିହାରବେଳରେ ଲେଖିଛନ୍ତି :-

“କହେ ଏକ ନାରୀ ବିଶେଷେ ସୁନାରୀ

ଏ ଦେଶରେ ବାସ କରିଛି,

ଭୃଙ୍ଗ କିଂପୁରୁଷ ଚଞ୍ଚଳ ମାନସ

ଏଥି ତଥି ପୁଣ ଯାଉଛି ।”

ଏଠାରେ ସୁନାରୀର ଅର୍ଥ ସୁନାରିଫୁଲ ଓ ନାୟିକା ଲାବଣ୍ୟବତୀ ଏବଂ ଭୃଙ୍ଗର ଅର୍ଥ ଭ୍ରମର ଓ ବିଟପୁରୁଷ । ଲାବଣ୍ୟବତୀ ପରି ଉତ୍ତମ ସ୍ୱଭାବର ନାରୀ ଥାଉ ଥାଉ ବିଟପୁରୁଷମାନେ ବିଟପୀ ସ୍ତ୍ରୀ ନିକଟକୁ ସୁନାର ହାର ଉପହାର ପଠାଇବା ପାଇଁ ଏଣେ ତେଣେ ସୁନାରୀ ଖୋଜି ବୁଲୁଛନ୍ତି । ଚିତ୍ତ ଚଞ୍ଚଳ ହେଲେ ଯଥାର୍ଥ ଜ୍ଞାନର ଉଦୟ ହୁଏ ନାହିଁ । ବିଟପୁରୁଷମାନଙ୍କର ଚିତ୍ତ ଚଞ୍ଚଳ ହୋଇଥିବାରୁ ସେମାନେ ଭଲମନ୍ଦ ବାରିପାରୁ ନାହାନ୍ତି । ଏପରି ଉପଦେଶ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଲାବଣ୍ୟବତୀକୁ ପରିହାସ କରାଯାଇଅଛି ।

ଏ ଯୁଗରେ ତୁଳନାତ୍ମକ ପାଠ ବଡ଼ ଆବଶ୍ୟକ । ଉଦ୍ଧୃତ ପଦରେ ‘ସୁନାର ଉପହାର’ ଅର୍ଥ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପାଇଁ ରସକଲ୍ଲୋଳର ପଦଟି ସଙ୍ଗେତୁଳନା କରାଯାଉ–

“କେଉଁ ଗୋପୀ ହସି ବକ୍ରବାଣୀ ଭାଷି

ବୋଲେ, ଦେଖ ଏ କାମଦୂତୀ,

କାମକାର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧ କରିବାରୁ ବୁଧ

ମାନେ ବୋଲନ୍ତି କାମଦୂତୀ ।”

କେ ବୋଲେ ଶୁଣ ଗୋ ସମସ୍ତ ସୁନାରୀ,

କରିଛି କୁସୁମ କପଟେ ସୁଷମ

ତପନୀୟ କଣ୍ଠମାଳକୁ,

କନ୍ଦର୍ପକୁ ଭୟ ନ ଥିଲେ ଥୋକାଏ

ନେଇଥାଅ ଯେଝା ଘରକୁ;

କେ ବୋଲେ, ସୁଖ-ଲୋଭେ ଦୁଃଖ ପାଇବ,

କେତୁମୁଣ୍ଡ ପ୍ରାୟେ ତୁଣ୍ଡ ସୁଆଦରୁ

କାଳଦଣ୍ଡ ସିନା ପାଇବ ।”

ସୁନାରି-ଫୁଲର ବର୍ଣ୍ଣ ସୁନା ପରି । ପୁରୁଷମାନେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ବର୍ଣ୍ଣା ନାରୀ ଲାଭ କରିବାକୁ କାମନା କରନ୍ତି ବୋଲି ଏହାକୁ କାମଦୂତୀ କୁହାଯାଇଅଛି । ଏହା ମାଳାକାରରେ ଫୁଟୁଥିବାରୁ କୃତମାଳ କୁହାଯାଏ ଓ ଏହା ସୁନାର ହାର ପରି ଦିଶେ । ବିଟ ପୁରୁଷମାନେ ସୁନାରି ସାହାଯ୍ୟରେ ବିଟପୀନାରୀ ନିକଟକୁ ସୁନାର ହାର ଉପହାର ପଠାଉଥିବାରୁ ସୁନାର ହାର ପରି ଦିଶିବା ସୁନାରି-ଫୁଲ କାମଦୂତୀ । ଏ ବିଟପୁରୁଷର ପ୍ରକୃତ ଉପହାର ନୁହେ । ବେକରେ ଘେନିଲେ ବିଟପୁରୁଷ ଆସିବ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଘେନିଥିବା ନାରୀ କାମ-ପୀଡ଼ା ଭୋଗିବ । ଅମୃତ ଦେବତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବଣ୍ଟା ହେବାପାଇଁ ଥିଲା । କେତୁ ଛଦ୍ମ ବେଶରେ ତାହାକୁ ଖାଇବାରୁ ବିଷ୍ଣୁ ତାହାର ମୁଣ୍ଡ କାଟିଥିଲେ-। ଏଣୁ ଶୋଭାରେ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇ ଏହାକୁ ଗଳାରେ ଘେନିବା ଉଚିତ ନୁହେ । ବିଟ ଓ ବିଟପୀ ଯଥାର୍ଥରେ କାମନା ସିଦ୍ଧ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସୁନାରି-ଫୁଲ ମଧ୍ୟ ପ୍ରୟୋଜନରେ ଲାଗେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ସାଧାରଣ ଅର୍ଥର ବିପରୀତ ଅର୍ଥ ଏକ ପଦରୁ ବାହାରୁ ଥିବାରୁ ଏହାକୁ ବକ୍ରବାଣୀ ବା ବକ୍ରୋକ୍ତି-ଅଳଙ୍କାର କହନ୍ତି । ସୂର୍ପଣଖା ହାତରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ନିକଟକୁ ରାମ ଯାହା ଲେଖିଥିବାର ଉପେନ୍ଦ୍ର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି ତହିଁରେ ମଧ୍ୟ ବକ୍ରୋକ୍ତି ଅଛି–

ବାବୁ, ନାକଶିରୀ ଦାନ ଯୋଗ୍ୟ ଯୋଷାକୁ

ବିରହ କାନନ କର ଆଲିଙ୍ଗନକୁ । ବୈ: ବି:

ନାକଶିରୀ ବା ଓ ସ୍ୱର୍ଗସମ୍ପଦ ଦାନ କରିବା ଭଳି ଯୋଷାକୁ ଆଲିଙ୍ଗନ କର ଓ କାନନ ବିହର ବା ବଣରେ ବୁଲ, ଏପରି ଅର୍ଥ ସହିତ ନାକ ଶୋଭା ଦାନ ବା କାଟ, କାନ ବିହର ବା କାଟ ଓ ଆଲିଙ୍ଗନ ନ କର, ଏପରି ବିପରୀତ ଅର୍ଥ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତୀତ ହେଉଅଛି । ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ଯୁଦ୍ଧ-କାଳରେ ଠାର-ଭାଷାରେ ବେତାର ସମ୍ବାଦ ପଠାଯାଏ । ସେ କାଳରେ ଗୋପନୀୟ ସମ୍ବାଦରେ ବୋଧହୁଏ ଶ୍ଲେଷାଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ନିପୁଣତା ସହକାରେ ଶ୍ଲେଷ ବା ବକ୍ରୋକ୍ତି ଅଳଙ୍କାର ଉପେନ୍ଦ୍ର ନିଜ କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି । ମିଥିଲାରୁ ଅଯୋଧ୍ୟାକୁ ଫେରିବାବେଳେ ରାମଙ୍କ ବଳ ଜାଣିବାପାଇଁ ପରଶୁରାମ ଉତ୍ସୁକ ହୋଇ ରାମଙ୍କ ପଥରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ନିଜ ପୁଅମାନେ ଦୁଧଖିଆ ପିଲା ପରି କହି ସେମାନଙ୍କ ସହିତ କଳହ ନ କରିବା ପାଇଁ ଦଶରଥ ପରଶୁରାମଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ପରଶୁରାମ ନ ମାନି ରାମଙ୍କ ସୈନ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ । ପରଶୁରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସେତେବେଳର ପରସ୍ପର ଉକ୍ତି-ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତି ବୈଦେହୀଶ-ବିଳାସରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି:–

ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନିଜ ସୈନ୍ୟ ମଧ୍ୟରୁ କାହାକୁ ପଚାରିବା ଭଙ୍ଗୀରେ ପାଗଲଟାଏ ଆମ ସୈନ୍ୟଭିତରକୁ କାହୁଁ ଆସିଲା ବୋଲି କହି ଦେଲେ । ପରଶୁରାମ କହିଲେ, ‘ସାପକୁ ଡେଣୁଆ ଫିଙ୍ଗି ଆଘାତ କଲା ପରି ମୋତେ କଥା କହୁ ଥିବାରୁ ଏ ବିଷକଣ୍ଠ ଅଟେ । ଏହାକୁ କ୍ଷୀରକଣ୍ଠ ବା ଦୁଧଖିଆ ପିଲା କିଏ କହେ’’ ? ଲକ୍ଷ୍ମଣ କହିଲେ, “ମୁ ଯଦି ବିଷକଣ୍ଠ ତେବେ ତୁମ ଗୁରୁ ଶିବ ହେଲି-। ସେଥିପାଇଁ ମୋତେ ସ୍ତୁତି କରିବ ବୋଲି କେଉଁଠାରୁ ଶୀଘ୍ର ଆସି ଅଛ କି ?’’ ଏଠାରେ ‘ବିଷକଣ୍ଠ’ ଶବ୍ଦ କଟୁବକ୍ତା ଓ ଶିବ ଦୁଇ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ।

ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାର, ଯଦୁମଣି ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରରେ ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ବ୍ୟବହାର କରି ଅଛନ୍ତି । ବୃକ୍ଷ ଓ ଋଷି ଉଭୟ ନାମବାଚକ ଏକ ଏକ ଶବ୍ଦକୁ ରୈବତ-ପର୍ବତର ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ବ୍ୟବହାର କରି ଅଛନ୍ତି । ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ଏକଶବ୍ଦ ବୃକ୍ଷ ଓ ଋଷି ଉଭୟ ନାମବାଚକ ହେବାର କାରଣ କଣ ? ବୌଦ୍ଧ ସନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କୁ କେତେକ ବୃକ୍ଷ-ମୂଳରେ ବାସ କରିବା ପାଇଁ ବୌଦ୍ଧ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆ ଯାଇଅଛି । ଏଣୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ଯେଉଁ ଋଷି ଯେଉଁ ବୃକ୍ଷମୂଳରେ ବାସ କରୁଥିଲେ ସେହି ଋଷିଙ୍କର ନାମ ଅନୁସାରେ ସେହି ବୃକ୍ଷର ନାମକରଣ ହୋଇଅଛି । ଏହିପରି ଭକ୍ତିସୂତ୍ର ପ୍ରଣେତା ଋଷିଙ୍କ ନାମ ଶାଣ୍ତିଲ୍ୟ ଓ ବେଲ ଗଛର ନାମ ଶାଣ୍ତିଲ୍ୟ ।

ନାୟିକାର ବନବିହାର ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଯଦୁମଣି ଯେପରି ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହାର କରି ଅଛନ୍ତି, ସେପରି ଅର୍ଥ-ବିଶିଷ୍ଟତାର ଶ୍ଳେଷ ଅନ୍ୟ କୌଣସି କାବ୍ୟରେ ବୋଧହୁଏ ନାହିଁ:-

“କେ କହିଲା ‘ନାଗେ- ଶ୍ୱର-ପଦ୍ମତୋଳା

ବିଦ୍ୟାରେ ନରେନ୍ଦ୍ର ମୁଁ ଅଟେ’

ଶୁଣି ବେନି ଅର୍ଥ ମଣି ରମଣୀ ଏ

ବେନି ଅର୍ଥକୁ ରଖି ରଟେ ‘

‘ତେବେ ଭୋଗୀର, ବିହାର ବିଧାନ କରିବୁ,

ରଜନୀକର ଚାଲିଲେ ସେ ନାଗର ଉଗ୍ରପରତାପ ହରିବୁ ।”

ନାଗେଶ୍ୱର ଓ ପଦ୍ମଫୁଲ ତୋଳିବା ବିଦ୍ୟା ଏବଂ ନାଗେଶ୍ୱର ବଜାଇବା ଓ ପଦ୍ମତୋଳା ଗାଇବା ବିଦ୍ୟା । ଭୋଗୀ-ବିଳାସୀ ଓ ସର୍ପ, ବିଳାସୀର ଫୁଲ ଓ ସର୍ପର ବାଜା-ଗୀତ ଲୋଡ଼ା । ରଜନୀବର ଚାଳିଲେ–ଚନ୍ଦ୍ର ଚାଳନା କଲେ ଓ ଧୂଳିସମୂହ (ରଜ ନିକର) ମନ୍ତ୍ରି ଫିଙ୍ଗିଲେ । ନାଗ–ରସିକର ସର୍ପର ।

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କବିଙ୍କ ପରି କେବଳ ଫୁଲ ଓ ଶିବ ଅର୍ଥରେ ଯଦୁମଣି ‘ନାଗେଶ୍ୱର’ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରି ନାହାଁନ୍ତି । ଆହୁରି ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଶ୍ଳେଷ ମଧ୍ୟ ତା’ଙ୍କ କାବ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଏ–

“ଶଙ୍କରପର-ଜରେ ପଡ଼ି ରହିଲେ ଯୋଗ ଆଶାବରୀ ଗଉରୀ,

ଲଳିତ ବସନ୍ତ ଭୈରବ ଦେବାରୁ ବହିବ କୋଳାହଳ ପୁରୀ ।

ମାଳବରେ ଯେ, ହୋଇବ ଶଙ୍କରାଭରଣ,

ବିଷ-ଆହାରୀ ହୋଇବୁ ନ ଭେଟିଲେ ମୋହନମଙ୍ଗଳ-କଲ୍ୟାଣ ।।”

ଶଙ୍କରପର-ଜରେ–କାମ ଜ୍ୱରରେ, କେବଳ ଆଶାକୁ ବରଣ କରିବା ଘେନି (ଆଶାବରୀ) ଗୌରୀ ବା ପାର୍ବତୀ ପଡ଼ି ରହିଥିଲେ । (ସେପରି ପଡ଼ି ରହିଲେ ଏ ନାୟିକା ପାର୍ବତୀ ହେବ) କିନ୍ତୁ ଲଳିତ ବସନ୍ତ ଋତୁ ଭୈରବ (ଭୟ) ଦେବାରୁ ଏ ପୁରୀରେ କୋଳାହଳ ପଡ଼ିଛି । ମାଳଶ୍ରେଷ୍ଠଦ୍ୱାରା ଶିବଙ୍କର ଅଳଙ୍କାର ହେବ । ମଙ୍ଗଳ-କଲ୍ୟାଣ ମୋହନଙ୍କୁ ନ ଭେଟିଲେ ବିଷହାରୀ ହେବୁ ବା ବିଷ ଖାଇବୁ । ଏହି ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ ଛଡ଼ା ‘ଶଙ୍କର-ପରଜ’ ରାଗରୁ କିପରି ଆଶାବରୀ ଓ ଗୌରୀ, ‘ଲଳିତ ବସନ୍ତ’ ରାଗରୁ ଭୈରବ ପ୍ରଭୃତି ରାଗରେ ଉତ୍ପତ୍ତି ଘଟେ, ତହିଁର ସୂଚନା ମଧ୍ୟ ଅଛି-। ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞମାନେ ଏହାକୁ ଆଲୋଚନା କରିବା ଉଚିତ ।

ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାରର ଆଡ଼ମ୍ବର ନ ରଖି ଦୈନନ୍ଦିନ ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କଲେ ମଧ୍ୟ ପରିହାସ ପ୍ରଭୃତି କଥାର ଚାତୁରୀ ରଚନାରେ କି ପ୍ରକାରେ ଫୁଟି ପାରେ ତାହା ମଧ୍ୟ ଯଦୁମଣି ଦେଖାଇ ଅଛନ୍ତି-। ଯେତେବେଳେ ରାବଣ ପାରିଷଦ ଗହଣରେ ବସିଥିଲା, ସେତେବେଳେ ରାମ ସାଗରକୂଳରେ ପହଞ୍ଚିବାର ସଂବାଦ ଦୂତ ଦେଲା । ତାହା ଶୁଣି ରାବଣ ଯାହା କହିଲା ତହିଁର ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତି ବିଭିଷଣମୁଖରୁ ‘ରାଘବ-ବିଳାସ’ରେ ଯଦୁମଣି ଶୁଣାଇ ଅଛନ୍ତି–

ପୂର୍ବଦେବତା ଶର୍ବରାଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ ଦୂତ ବାର୍ତ୍ତା କଲା ପ୍ରବେଶ

‘ଅଶୋକବନେ ସଶୋକେ ଥିବା ବଧୂ- ବନ୍ଧୁ ସିନ୍ଧୁ କୂଳେ ପ୍ରବେଶ’

ହାସ୍ୟ ରସରେ, ଭାସି ବୋଲଇ ଦଶଗ୍ରୀବ

ନାରୀବିହୀନେ ବାରିଧି-ଝାସେ ତନୁ ନାଶିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ ।

ବଦତି ଅନୁଜ ପବନ-ତନୁଜ ଆଗମନୁ ଯାଇଛି ଦେଖା

ଟେକିଲା ଗାତ୍ର ସେ ଗୋତ୍ରାନ୍ତକଜିତ କୋପେ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳି ଅଗ୍ନି ଶିଖା,

କମ୍ପି ଲଙ୍କେଶ, ତହିଁ ଅନାଇଲା ନନ୍ଦନେ,

ପ୍ରଶସ୍ତ ମସ୍ତକେ ହସ୍ତେ ନ୍ୟସ୍ତ କରି କହିଲା ଏ ଭାଷା ଚନ୍ଦନେ ।’’

ଅଶୋକବନରେ ଶୋକରେ ଥିବା ବଧୂର ସ୍ୱାମୀ ସିନ୍ଧୁ କୂଳରେ ପହଞ୍ଚି ଥିବାର ବାର୍ତ୍ତା ଦୂତ ପହଞ୍ଚାଇବାରୁ ଅସୁରକୁଳଚନ୍ଦ୍ର (ପୂର୍ବଦେବତା-ଶର୍ବରୀଭର୍ତ୍ତା) ରାବଣ କହିଲା, “ପତ୍ନୀ ବିୟୋଗଜନିତ ଶୋକ ହେତୁରୁ ସମୁଦ୍ର-ଗର୍ଭରେ ଝାସ ଦେବାକୁ ଆସିଥିବ ।” ବିଭୀଷଣ (ଅନୁଜ) କହିଲା, “ହନୁମାନ୍ ଆସିବା ଦିନରୁ ଜଣା ପଡ଼ିଲାଣି ।”

ଯେ କାପୁରୁଷ, ସେ ଲାଞ୍ଛନା ସହି ନ ପାରି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ । ବୀର ପୁରୁଷ ଲାଞ୍ଛନାର ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବା ପାଇଁ ଅକ୍ଳାନ୍ତ ଭାବରେ କର୍ମ କରେ । ଛାର ମାଙ୍କଡ଼ଟାଏ ଯାହାର ଦୂତ ହୋଇ ଆସି ଲଙ୍କା ଛାରଖାର କରିଦେଲା, ତାହାକୁ କାପୁରୁଷ ମଣି ସେ ସମୁଦ୍ରରେ ଝାସ ଦେବାପାଇଁ ଆସିଥିବ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରିବା ଅବିବେକିତାର ପରିଚୟ, ଏହା ବିଭୀଷଣ ରାବଣକୁ ଚେତାଇ ଦେଲା । ଏଥିରେ ରାବଣର କ୍ରୋଧ ଜାତ ହେଲା ।

ଭାଷା-ଚାତୁରୀ କବି ପ୍ରତିଭାର ବଡ଼ ଲକ୍ଷଣ । ଏହାର ବିକାଶ ପାଇଁ ଆଳଙ୍କାରିକମାନେ ଏହାର ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କରନ୍ତି । ଭାଷା-ଚାତୁରୀକୁ କେହି ସୀମାବଦ୍ଧ କରି ନ ପାରେ । ବିଭୀଷଣ ଶରଣ ପଶିବା ଉତ୍ତାରୁ ରାବଣକୁ ମାରି ବିଭୀଷଣକୁ ଲଙ୍କାର ରାଜତ୍ୱ ଦେବେ ବୋଲି ରାମ ଶପଥ କରିବାରୁ ସୁଗ୍ରୀବ ଓ ରାମଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘଟିଥିବା ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ଯଦୁମଣି ରାଘବ-ବିଳାସରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି:--

‘‘କହେ ମିତ୍ର-ପୁତ୍ର ‘ହୋଇଲା କି ଚିତ୍ର ଚିତ୍ରଭାନୁକୁଳାମ୍ବୁଜକୁ

ସମର୍ପି ଜନକ ତନୁଜା କନକ ମହୀନ୍ଦ୍ର ଚରଣାମ୍ବୁଜକୁ

କଲେ ଆଶ୍ରିତ, କି ହେବ ଶ୍ରବଣେ ରାଘବ

ଭଣିଲେ ଜାଣିବା ବିହି ବିହି ନାହିଁ ରାଜ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ କଷ୍ଟ-ଲାଘବ ।’’

ସୁଗ୍ରୀବ (ମିତ୍ରପୁତ୍ର-ସୂର୍ଯ୍ୟପୁତ୍ର) କହିଲେ, “ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶର ପଦ୍ମସ୍ୱରୂପ (ଚିତ୍ରଭାନୁକୁଳାମ୍ବୁଜ) ଆପଣଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଏ ଶପଥ ବଡ଼ ବିଚିତ୍ର ଅଟେ । କାରଣ ଆପଣ ଭାବିଚନ୍ତି ଏ ଶପଥ କରି ନାହାନ୍ତି । ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଭୂମିର ରାଜା (କନକ-ମହୀନ୍ଦ୍ର) ରାବଣ ସୀତାଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଆପଣଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମରେ ଶରଣ ପଶିଲେ ଆପଣ ବିଭୀଷଣକୁ ରାଜତ୍ୱ ଦେଇ ନ ପାରି ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶରେ ଜାତ ହୋଇ ଶପଥ-ଭଙ୍ଗର କଳଙ୍କ ଅର୍ଜିବେ ।” ରାମ କହିଲେ, “ସେତେବେଳେ ମୁଁ ବୁଝିବି ଯେ, ବିଧାତା ମୋ ଭାଗ୍ୟରେ ରାଜ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ-କଷ୍ଟ ଊଣା ହେବାପାଇଁ ଲେଖି ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜତ୍ୱ ଦେଇ ମୁଁ ଆଜୀବନ ବନବାସୀ ହେବି ।”

ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ ରଚନାର ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ ବଳଦେବ ରଥ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ରାୟଗୁରୁ ଆଦିରସର ସୃଷ୍ଟିରେ ଏବଂ ଯଦୁମଣି ହାସ୍ୟ ଓ ବୀରରସର ସୃଷ୍ଟିରେ ସ୍ଥାନ ଲାଭ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ କବିବର ବ୍ରଜନାଥ ବଡ଼ଜେନାଙ୍କ ହାସ୍ୟ ଓ ବୀରରସର ସୃଷ୍ଟିରେ କାବ୍ୟମାନ ବଡ଼ ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ ହୋଇଥିଲା । ତାହାଙ୍କ ରଚିତ ‘ଚତୁର ବିନୋଦ’ ହାସ୍ୟ ରସରେ ଓ ‘ସମରତରଙ୍ଗ’ ବୀରରସରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ । ଢେଙ୍କାନାଳର ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ମରହଟ୍ଟାମାନଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲା । ସେହି ସାମସାମୟିକ ଘଟଣାର ଅବଲମ୍ବନରେ ‘ସମର ତରଙ୍ଗ’ ରଚିତ ହୋଇଅଛି । ଏହାର ଭାଷା କିପରି ଓଜସ୍ଵିନୀ, ପାଠକେ ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ ଉଦାହରଣରୁ ବିଚାର କରନ୍ତୁ–

“ତୁଚ୍ଛାରେ ନିଶ ମୋଡ଼ୁ ଥାଅ, ଏତେବେଳେ ବୀରତ୍ୱ ଦେଖିବା’’ ଏହା ରାଜା କହିବାରୁ ଜଣେ ପାଇକ ଉତ୍ତର ଦେଇଥିଲା-“ଏଠାରେ କେହି ଚିହ୍ନିବା ଲୋକ ନାହାନ୍ତି । ଆପଣ ରାଜା ବୋଲି ଏହା କହିଲେ । ଅନ୍ୟ କେହି ଏପରି କହୁଥିଲେ ସହି ନଥାନ୍ତୁ । ଶତ୍ରୁ ପକ୍ଷର ସମସ୍ତଙ୍କର ମୁଣ୍ଡ ଗୁଣ୍ଡ କରି ଉଡ଼ାଇ ଦେବୁ, କାହାରି ମୁଣ୍ଡ ଦେଖିବେ ନାହିଁ ।”

ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ସହିତ ପ୍ରାଚୀନ ବଙ୍ଗଳା ସାହିତ୍ୟ ତୁଳନାଯୋଗ୍ୟ ନୁହେ । କାରଣ ତହିଁରେ ବର୍ଣ୍ଣନା ବା ରସର ବୈଚିତ୍ର୍ୟ ନାହିଁ । ପ୍ରାଚୀନ ବଙ୍ଗଳା ସାହିତ୍ୟ କେବଳ ପ୍ରେମ ଭକ୍ତିରେ ବୁଡ଼ି ଯାଇଅଛି । ତାମିଲୀ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ସେ ଭାଷାର ପ୍ରାଚୀନ ସାହିତ୍ୟ ବୀର-ରସରେ ଉଛୁଳି ଅଛି । ରଣ-କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିହିତ ପୁତ୍ରକୁ ଦେଖି ନିଜ ସ୍ତନ୍ୟର ବୀରତ୍ୱବର୍ଦ୍ଧକ ଶକ୍ତିର ଅଭାବରୁ ସନ୍ତାନ ନିହିତ ହୋଇ ଅଛି ବୋଲି ଅନୁତାପ କରି ମାତା କାନ୍ଦି ଥିବର ପ୍ରାଚୀନ ତାମିଲୀ ସାହିତ୍ୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇ ଅଛି । ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜ୍ୟ-ଭାଷାରେ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ ପଢ଼ି ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ତୁଳନା କରିବାକୁ ହେବ । ଅକ୍ଷର ନିୟମର ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି କୌଣସି କାବ୍ୟର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚରଣର ଆଦ୍ୟରେ ଏକ ବର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାରରେ ଇତିହାସ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବାକୁ ହେବ । ସରୋଷ୍ଠକ, ଓ ନିରୋଷ୍ଠକ, ଅବନା, ବନ୍ଧ ପ୍ରଭୃତି ଅଳଙ୍କାର ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦ-କାବ୍ୟର ବିଶିଷ୍ଟତା ହେଲା କିପରି, ତାହା ମଧ୍ୟ ଗବେଷଣା କରିବାକୁ ହେବ-। ଅର୍ଥାଳଙ୍କର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବଢ଼ାଏ । ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର ମଧ୍ୟରୁ ବିଶେଷତଃ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତାଳଙ୍କାରଟି ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିକୁ ପରିସ୍ଫୁଟ କରେ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର ସହିତ ଏ ଅଳଙ୍କାର ଆମ ଛନ୍ଦକାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ଅଛି । ଏହା ଛଡ଼ା ଉକ୍ତିର ସମର୍ଥନ ନିମନ୍ତେ ପୌରାଣିକ ଘଟନାର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଥାଏ । ଇଂରେଜୀ ସାହିତ୍ୟରେ ଏହାକୁ ଆଲ୍ୟୁଜନ୍ (allusion) କହନ୍ତି । ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତାଳଙ୍କାର ଓ ପୌରାଣିକ ଘଟନାର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉଲ୍ଲେଖଦ୍ଵାରା ପାଠକର ଜ୍ଞାନ, ଦେଶ, କାଳ, ପାତ୍ରରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ନୋହି କିପରି ପ୍ରାସାରିତ ହୁଏ ଓ ବିରାଟ ରୂପ ଧାରଣ କରେ ତାହା ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ କେତୋଟି ଉଦାହରଣରୁ ପାଠକେ ବୁଝି ପାରିବେ ।

କୃଷ୍ଣ ମଥୁରାକୁ ଯିବା ବେଳେ କୃଷ୍ଣ ଓ ଗୋପୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉକ୍ତି-ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତି–(ର: କ: ୨୬ ଛାନ୍ଦ )

ଗୋପୀ–କଣ୍ଠରେ ଥିବା ମାଳା କାଟି ଦେଉଛି ଗଳା

କହିବାକୁ ଏ କଥା ଲାଜ; (ଠାରୁ)

କେତେ ନୂଆ ଅପାଙ୍ଗ ମଣ୍ଡି ହୋଇବ ଅଙ୍ଗ

କେତେ ଶୁଣିବ ନୂଆ ବାଣୀ । (ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ)

କୃଷ୍ଣ–କେଡ଼େ ମଧୁର ନୂଆଗୁଡ଼ କରଇ ଅବିଗୁଣ ବଡ଼

କାଳ ଦୀର୍ଘକୁ ପାଇ କେତେ ଗୁଣ କରଇ

ଏଠାରେ ପିତା ଭାବ ଛାଡ଼ି।

ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁ ସହିତ ଲାବନ୍ୟବତୀର ନିଶାରେ ଭେଟ ହେବା ଉତ୍ତରା ପ୍ରଭାତରେ ସଖୀମାନଙ୍କ ବିଚାର –

“ଚିକୁର ଶୋଭୀ ମୁକୁର ପ୍ରତିବମ୍ବ ଅଲିଙ୍ଗନେ ଯେବେ ଆସିବ

ମୃଗତୃଷ୍ଣା ଜଳ ତୃଷାକୁ ନାଶିବ ସ୍ଵପ୍ନ ତେବେ ସତ ଦିଶିବ

କହେ ସଚିବ-ସୁତା ସବୁ ବଡ଼ ଦଇବ,

କାହା ମନେ ଥିଲା ଅଗାଧ ସମୁଦ୍ର ଚଳୁ ଭିତରେ ସମ୍ଭାଇବ’ ।

ସେ ପୁଣି ବୋଇଲା ‘ସେ କଥା ସେ ରୂପେ, ଏକଥା କୁଜ୍ଝଟି-ପ୍ଳବନ,

ପବନକୁ ପାଶ ପାତି ବସିଥିଲେ ସେ କାହୁଁ ହୋଇବ ବନ୍ଧନ ?

ପୁଣି ସେ କହେ, ‘ଉଷା-ଅନିରୁଦ୍ଧ କେମନ୍ତ’ ?

ସେ ବୋଲେ, ‘ସତେ ଯଦୁପୁର ସେ ଥିଲେ, ଜାଣିଲେ ଏ କାହୁଁ ସମ୍ଭୂତ

ପୁଣି ସଖୀ କହେ, ‘ଦୁଃଖ ସହି ଧୈର୍ଯ୍ୟ ହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ଲଭି ଅବଶ୍ୟ

ହରି-ଅରି-ଘାତ ସହି ରହିଲାରୁ ରାହୁ ପିଇଛି ତ ପୀୟୂଷ,

ତୁ ଯେ ତୃଷାର୍ତ୍ତୀ-ଚାତକୀ ତୋ ତୃଷା ହରିବ,

ମଙ୍ଗଳ ଚଳନେ ଉଇଁଲା ଘନ କି ଜଳ ବରଷା ନ କରିବ ?”

ଜୀବନର ସମାଲୋଚନାକୁ ସାହିତ୍ୟ କହନ୍ତି । ଏହି ଉଦାହରଣମାନଙ୍କରେ ଲାବଣ୍ୟବତୀର ଜୀବନକୁ ସମାଲୋଚନା କରାଯାଇ ଅଛି । ପୁଣି କବି ନିଜର ଅଭିଜ୍ଞତାମାନ ପାଠକ ହୃଦୟରେ ଥୋଇ ଦେଉ ଅଛନ୍ତି । ଅନେକ ସମୟରେ କବିମାନେ ନିଜ ଅଭିଜ୍ଞତାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପ ଥୋଇ ଦେଇ ଥାନ୍ତି–

“ବୃଦ୍ଧ ହେଲେ ବାଳକେ ତିଆରି କହଇ ବାଣୀ ।” (ଲ;ବ) ।

“କେବଳ, ଭଲକାଳେ ଭଲ ସଭିଏ;

କେ ଅବା ଅଭଲେ ଅଭଲ ନୋହିଛି ବିଚାରି କହିଲ ସଭିଏ ।” (ଚ;କ) ।

ସଂସ୍କୃତ କାବ୍ୟମାନଙ୍କର ଅନୁକରଣରେ ଓଡ଼ିଆ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ ବଢ଼ି ଉଠିଛି । ଏଣି ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଭାବ ଛାନ୍ଦ–କାବ୍ୟରେ ରହିବା ସ୍ଵାଭାବିକ । ବିସ୍ତୃତ ଭାବେ ତାହା ଆଲୋଚନା କରିବା ପାଇଁ ଏଠାରେ ଅବକାଶ ନାହିଁ । ପାଠକମାନଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସ ଜନ୍ମାଇବା ପାଇଁ ଏଠାରେ କେବଳ ଗୋଟିଏ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାକୁ ହେବ । ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବାପାଇଁ ପାର୍ବତୀଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନଗର-ଦାଣ୍ଡରେ ଶିବ ଯାତ୍ରା କଲାବେଳର ପୁରନାରୀଙ୍କ ଅବସ୍ଥାକୁ କାଳିଦାସ ଯେପରି କୁମାରସମ୍ଭବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି, ରାମ ମିଥିଳା–ଦାଣ୍ଡରେ ଯାତ୍ରା କରିବାବେଳର ମିଥିଳା-ପୁରନାରୀଙ୍କ ଅବସ୍ଥାକୁ ବୈଦେହୀଶ ବିଳାସରେ ଉପେନ୍ଦ୍ର ସେପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି–

ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଭାଷାରେ–

“ବକ୍ଷ ସ୍ଥଳେ କେଉଁ ବାଳା କିଙ୍କିଣିକି ଲମ୍ବାଇଲା

ଚାପସରୀକି ଖଞ୍ଜିଲା ମଧ୍ୟ-ଦେଶରେ ।

ବେଶକାରୀ କେ କାହାର ସିନ୍ଦୂର ଦେଲା ପୟର

ଚିତା ଲଲାଟରେ ଲେଖେ ଲକ୍ଷା-ରସରେ ।

ବିବନ୍ଧ କରେ କେ ଚିକୁର । ବେଗେ କଙ୍କତିକାରେ ସାମଳେ ଚାମର”

ଆମ ଦେଶର ନାରୀମାନେ ବର ଦେଖିବାର ଉତ୍ସୁକତାରେ ଘରଭିତରୁ ଦାଣ୍ଡଦ୍ୱାରକୁ ଆସିବା ସାଧାରଣ ପ୍ରଥା । ମଥୁରାଦାଣ୍ଡରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଯାତ୍ରାକାଳରେ ପୁରନାରୀଙ୍କ ଅବସ୍ଥା ଭକ୍ତଚରଣ ଦାସ ମଥୁରାମଙ୍ଗଳରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି । ଭାଗବତ ପୁରାଣରେ ମଧ୍ୟ ସେପରି ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଛି ।

ବିଟ ପୁରୁଷ ନିକଟରୁ ପ୍ରଭାତ କାଳରେ ଫେରିବାବେଳର ବିଟପୀର ଅବସ୍ଥାକୁ ମୟୂର-କବି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଯେପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି, ମଧୁଶଯ୍ୟାର ପର ପ୍ରଭାତରେ ନାୟକ ନିକଟରୁ ଫେରିବାବେଳର ନାୟିକାର ଅବସ୍ଥାକୁ ଉପେନ୍ଦ୍ର ‘କୋଟି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ-ସୁନ୍ଦରୀ’ରେ ପ୍ରାୟ ସେପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି–

କୋଟୀ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ସୁନ୍ଦରୀରେ ଅଛି–

ସଂସ୍କୃତ କାବ୍ୟ ଗୁରୁ ଓ ଟୀକାର ସାହାଯ୍ୟ ନ ନେଲେ ବୁଝି ହୁଏ ନାହିଁ । ପ୍ରଧାନ ପ୍ରଧାନ ଓଡ଼ିଆ ଚ୍ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ ବିଝାଇବାପାଇଁ ଏ ଯୁଗରେ ଗୁରୁ ମିଳୁ ନାହାନ୍ତି । କେତେକ ପଣ୍ଡିତ ଟୀକା ଲେଖି ଆମ ଧନ୍ୟବାଦର ପାତ୍ର ହୋଇ ଅଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ଟୀକା ସର୍ବତ୍ର ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ନୁହେ-। ପଣ୍ଡିତ ୰ବୀରଭଦ୍ର ମହାପାତ୍ର ଓ ୰ଭୁବନେଶ୍ଵର ରଥ ବିଦିଗ୍ଧ-ଚିନ୍ତାମଣିର ପ୍ରାଚୀ-ସମିତ ସଂସ୍କରଣର ଟୀକା ଲେଖିଥିଲେ ବୋଲି ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ବିଚ୍ଛନ୍ଦଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ଭୂମିକାରେ ଲେଖିଥିଲେ-। କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ଟୀକାରେ ସ୍ଥାନେସ୍ଥାନେ ଦୋଷ ରହି ଯାଇଅଛି । ବିଶେଷତଃ ଅନ୍ତର୍ଲିପି ଓ ବହିର୍ଲିପି ଅଳଙ୍କାର-ନିହିତ ଗୋଟିଏ ପଦର (ଛା. ୩୪, ପ: ୩୮ ) ଅର୍ଥ ବିଦିଗ୍ଧଚିନ୍ତାମଣିରେ ଯେପରି ଦିଆ ଯାଇଅଛି ତାହା ଅସଙ୍ଗତ ହୋଇଅଛି । ଟୀକା ସହିତ ମିଳାଇ ପାଠକମାନେ ଆଲୋଚନା କରିବା ଆଶାରେ ଅର୍ଥ ସହିତ ପଦଟି ତଳେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଉଅଛି–

ଚାରି ବେଦର ନାମ ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ ‘ଅଥର୍ବ’ ନାମଟି ତିନି ବର୍ଣ୍ଣର ଅଟେ । ଏହାର ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ଥ’ର ଅର୍ଥ ଥାଅ ବା ରହ । ଚାରି ବର୍ଣ୍ଣରେ ଦେବୀର ନାମ ‘ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣା’ ।

ରାଧାଙ୍କ ସହିତ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ନିଶାରେ ଭେଟ ହେବା ଉତ୍ତାରୁ ନିଜ ଘରଠାରେ ବିଳାପ କରୁଥିବାବେଳେ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ମୁଖରୁ କବି ଉଦ୍ଧୃତ ପଦଟି ଶୁଣାଇ ଅଛନ୍ତି । କୃଷ୍ଣ କହୁ ଅଛନ୍ତି ଯେ ସେ ଏଣିକି ରାଧାଙ୍କ ଘରକୁ ଗଲେ ରାଧା ଯଦି ତାଙ୍କୁ ‘ଥ’ ଅର୍ଥାତ୍ ‘ରହ’ କହିବେ ଓ ଅନ୍ନ ଅର୍ଥାତ୍ ଖାଇବାକୁ ଦେବେ ତେବେ ସେ କୃତାର୍ଥ ହେବେ । ‘ଅଥର୍ବ’ ନାମର ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ଥ’ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଅନ୍ତର୍ଲିପି ହେଲା । ‘ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣା’ ନାମରେ ‘ଅନ୍ନ’ ବହିର୍ବର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଥିବାରୁ ଏହା ବହିର୍ଲିପି ହେଲା-। କିନ୍ତୁ ପଣ୍ଡିତମାନେ ଏ ପଦର ସୁଦୀର୍ଘ ଟୀକା ଲେଖି ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅର୍ଥ ସଙ୍ଗତ ବା ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ହୋଇ ନାହିଁ । ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ କ୍ଳିଷ୍ଟତା-ଦୋଷ ଥିବାର ସ୍ଵୀକାର କରିବାକୁ ହେବ । ଏଣୁ ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣିର ଯେଉଁ ପଦରେ ‘ଅଚିନ୍ତ୍ୟ ଭେଦାଭେଦ’ ମତ ସନ୍ନି ବେଶିତ ହୋଇଅଛି ତାହାର ପାଠ ଓ ଟୀକାରେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ଭ୍ରମ ରହିବା ଦୋଷାବହ ନୁହେ ।

ନାୟକ-ନାୟିକାଙ୍କ ଚରିତ୍ରରେ କେତେକ ସମାଲୋଚକ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାସକ୍ତ ପ୍ରେମର ଦୋଷ ଆରୋପ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ କବି ନିଶାରେ ନିକାଞ୍ଚନରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଭେଟ କରାଇ ସେମାନଙ୍କ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସମ୍ଭୋଗ ବିବାହର ଆବଦ୍ଧ ନୋହିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କୌଣସି ଠାରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ନାହାନ୍ତି । ଇନ୍ଦ୍ରିୟାସକ୍ତି ଥିଲେ ବିବାହ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅପେକ୍ଷା ନ କରି ସମାଜ-ବିଧି ଲଙ୍ଘନ କରି ଥାନ୍ତେ । ନାୟିକାମାନଙ୍କର ସ୍ଵାଭାବସୁଲଭ ଲଜ୍ଜା-ଗୁଣ ମଧ୍ୟ ମଧୁଶ୍ୟଯ୍ୟା-ଗୃହକୁ ଯିବାବେଳେ ଚିତ୍ର କରାଯାଇ ଅଛି । କେବଳ ରୂପରେ ଆକର୍ଷଣୀଶକ୍ତି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇ ଅଛି । ଶୂନ୍ୟବାଦର ଖଣ୍ଡନ ପାଇଁ ଏପରି ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଭିପ୍ରେତ ହୋଇ ଥିବାରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ । ତଥାପି ରୂପରେ ଆକର୍ଷଣୀ ଶକ୍ତିକୁ ବଳବତୀ ବୋଲି ଉପେନ୍ଦ୍ର କହି ନାହାନ୍ତି । ସେ ଲାବଣ୍ୟବତୀରେ ଲେଖି ଅଛନ୍ତି, “ସୁବର୍ଣ୍ଣ ସୀତାରେ ବଶ ଶ୍ରୀରାମ; ଯାହାର ଯହିଁରେ ବଳଇ ପ୍ରେମ ।” ବାସ୍ତବିକ, ଜଣକ ପ୍ରତି ଅନ୍ୟ ଜଣଙ୍କର କାହିଁକି ଅନୁରାଗ ଜନ୍ମେ କହି ହେବ ନାହିଁ । ସୁନ୍ଦରୀ ନାରୀ ଅସୁନ୍ଦର ପୁରୁଷ ପ୍ରତି ଓ ସୁନ୍ଦର ପୁରୁଷ ସୁନ୍ଦରୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଛାଡ଼ି ଅସୁନ୍ଦରୀ ନାରୀ ପ୍ରତି ପ୍ରୀତି ଢାଳି ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ପ୍ରୀତି ଜନ୍ମିଲେ ଉଭୟଙ୍କୁ ପରସ୍ପରର ରୂପ-ଗୁଣ ବଳେ ବଳେ ସୁନ୍ଦର ଦିଶିବ । ସେ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ରୂପର ଉତ୍କର୍ଷ-ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାସକ୍ତିର ଦୋଷ ଆରୋପ କରାଯାଇ ନ ପାରେ ।

କବି ନାୟକ-ନାୟିକାଙ୍କ ପ୍ରତି କାବ୍ୟୋଚିତ ସୁବିଚାର କରି ଅଛନ୍ତି କି ନାହିଁ ତାହା ବିଚାର କରିବାର ସୁଯୋଗ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ-ମାନଙ୍କରୁ ମିଳେ ନାହିଁ । କାରଣ ତହିଁରେ କାହାରି ଜୀବନରେ ଦଶା ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ଘଟି ନାହିଁ । କୌଣସି ନାୟକର ଜୀବନରେ ଘଟନା-ବୈଚିତ୍ର୍ୟ ନାହିଁ । ସବୁ କାଳ୍ପନିକ କାବ୍ୟର ନାୟକ-ନାୟିକା ଏକ ଛାଞ୍ଛରେ ଢଳା ହେଲାପରି ହୋଇ ଥିବାରୁ ଚରିତ୍ର-ବୈଚିତ୍ର୍ୟ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ନାୟକ ନାୟିକାମାନେ ଓଡ଼ିଶାରେ ନୁହନ୍ତି । ତଥାପି ସେମାନଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଆ ସମାଜରେ ବଢ଼ିଥିଲା ପରି ଚିତ୍ର କରାଯାଇ ଅଛି । ଉପେନ୍ଦ୍ର ସୁଭଦ୍ରା-ପରିଣୟରେ ଅର୍ଜ୍ଜୁନଙ୍କୁ ନାୟକ ରୂପରେ ପାଇ ମଧ୍ୟ ଅଭିନବ ଚରିତ୍ର ସୃଷ୍ଟି କରି ନାହାନ୍ତି । ଏ ଦିଗରେ ସ୍ଵାଧୀନତାର ବ୍ୟବହାର ନ କରି ଶବ୍ଦ-ପ୍ରୟୋଗରେ କରି ଅଛନ୍ତି । ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କୁ ଅଭିନବ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରି ଅଛନ୍ତି :-

“ଟେକି ମୁକୁଟ ଡାକେ କୁକୁଟ ସେ ବାଣୀ ଭାର୍ଯ୍ୟାପତିଙ୍କି କୂଟ ।” (ଲା:ବ:) ଏଠାରେ ‘କୂଟ’ ଶବ୍ଦ ମିଥ୍ୟା ବା ପ୍ରତରଣା ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ନ ହୋଇ ‘କଟୁ’ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି-। ଏ ଅର୍ଥରେ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଏହିପରି ‘ରମା’ ଶବ୍ଦକୁ ‘ମାର-ବିପରୀତ’ ଓ ‘ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ’ ନାମକୁ ‘ବିଷାଣ ଋଷ୍ୟ’ କହିବାରେ ତାହାଙ୍କ ଚତୁରତାର ପରିଚୟ ମିଳେ । କିନ୍ତୁ ପାଠକମାନେ ଅର୍ଥ ସହଜରେ ବୁଝି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ତଥାପି ପାଠକମାନେ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟ ପଢ଼ିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି । ଛାନ୍ଦମାନଙ୍କ ରାଗରେ ଏପରି ମୋହିନୀ ଶକ୍ତି ଅଛି ଯେ, କୌଣସି ଗାୟକ କୌଣସି ଛାଦ ଗାଉଥିଲେ ତାହା ମୁଖସ୍ଥ କରିବା ପାଇଁ ଶ୍ରୋତାର ମନ ବଳେ ।

ସୂକ୍ଷ୍ମ ଆଲରାଚନା କଲେ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟମାନଙ୍କରୁ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଆବିଷ୍କାର କରାଯାଇ ପାରେ । ନାରୀ-ଜାତିକୁ ମୂର୍ତ୍ତିମତୀ ଶକ୍ତି ରୂପରେ ଉପଲବ୍ଧି କରିଥିବାରୁ ଆମ ଦେଶରେ ତନ୍ତ୍ର-ପୂଜା ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଥିଲା । ଏଣୁ ନାୟିକା ନିକଟରେ ନାୟକ ଛାନ୍ଦ-କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଆପଣାକୁ ଦାସ ରୂପରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଅଛି । ନାୟିକା ମଧ୍ୟ ଦାସୀ ରୂପରେ ପତି ନିକଟରେ ରହିବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲା । ଏପରିକି ପରସ୍ପରର ସେବା ମନୋବୃତ୍ତି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି । ଉପେନ୍ଦ୍ର ଲେଖିଅଛନ୍ତି–

“କେଶୁ କୁରୁଣ୍ଟକ, ପକାଇ ବୋଇଲା ଏ ନାମେ ଡାକ ।”

କୁରୁଣ୍ଟକ ଫୁଲକୁ ‘ଦାସକେରଣ୍ଟା’ କହନ୍ତି । ଦାସୀ ନାମରେ ଡାକିବା ପାଇଁ ନାୟିକା ସୂଚନା ଦେଇଅଛି । ବିରାଗଭାଜନ ହେବା ଭୟରେ ଲାବଣ୍ୟବତୀ ନିଜ ଅହଙ୍କାର ପରିତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ଯତ୍ନ କରିଅଛ–

“ଆଣି କାଗଜକୁ ନବ ବାଳୀ, ଅନୁରାଗୁ ନ ଲେଖିଲା କାଳୀ କୁଙ୍କୁମେ ଲିଖିତ ନିଜ ବର୍ଣ୍ଣ ଭାଳି ଆଳୀଙ୍କ ନାମରେ ଛଳି । ସେ ସୁନ୍ଦରୀ କୁଙ୍କୁମରେ ଲାବଣ୍ୟବତୀ ଚିଠି ଲେଖିଲା । କିନ୍ତୁ ନିଜ ବର୍ଣ୍ଣର ବଡ଼ାଇ କୁଙ୍କୁମରେ ଦେଖାଇ ଅଛି ବୋଲି କାଳେ ଭାବୀ ପତି ବିଚାରିବେ, ଏଥିପାଇଁ ସଖୀମାନଙ୍କ ନାମ ଦେଇ ସଖୀମାନେ ସେ ଚିଠି ଲେଖିଥିଲା ଭଳି ସେ ଚିଠି ଲେଖିଲା । ନିଜ ରୂପ ଅହଙ୍କାରର ପରିଚୟ ଦେଲା ନାହିଁ ।

ଉପରେ କେଶରୁ କୁରୁଣ୍ଟକ ଫୁଲ ପକାଇବାର ଯାହା କୁହାଯାଇଅଛି, ତାହାକୁ ସୃଷ୍ମାଳଙ୍କାର କହନ୍ତି । ଏପରି ଅଳଙ୍କାରରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବଢ଼େ । ସରଳ ଭାଷାରେ କାର୍ଯ୍ୟର ବର୍ଣ୍ଣନା ଭିତରେ ହୃଦୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପ୍ରକାଶ ପାଉଥିଲେ ରଚନା ରମଣୀୟ ହୁଏ । ସେଥିପାଇଁ ଗୋଟିଏ ସଙ୍ଗୀତରେ, ଋତୁ କାଳରେ ନାୟିକା ତିନୋଟି କରବୀର ବା କନିଅର ଫୁଲ ନାୟକ ଆଗକୁ ଫିଙ୍ଗିଥିବାର ଉପେନ୍ଦ୍ର ଲେଖିଅଛନ୍ତି–

“ଗଭାରୁ କରବୀର କୁସୁମ ତିନି

କାଢ଼ି ପକାଇ ଦେଲା ଘନ ଜଘନୀ ।”

କନିଅର ଫୁଲ ମୁଣ୍ଡରେ ଖୋଷିବା ଓ ତାହାକୁ ଫିଙ୍ଗିବାର ସାର୍ଥକତା କେହି କେହି ବୁଝିପାରନ୍ତି କାହିଁ । କନିଅର ଫୁଲର ମୁଖ ଖୋଲା ଓ ତହିଁରୁ ଯେଉଁ ଫଳ ଜନ୍ମେ ତାହା ବିଷାକ୍ତ । ଡିମ୍ବାଣୁର ଭିତର ପାଖର ବର୍ଣ୍ଣ ପରି କନିଅର ଫୁଲର ବର୍ଣ୍ଣ ହଳଦିଆ । ଜରାୟୁମୁଖ ଖୋଲାଥିବାବେଳର ସହବାସରେ ଅପକାରୀ ସନ୍ତାନ ଜାତ ହେବାର ସୂଚନା ଅଛି । ଏହି ଅର୍ଥର ସମର୍ଥନ ପାଇଁ ରାମାୟଣର ଚିତ୍ରକୂଟ-ଗିରିର ବର୍ଣ୍ଣନା ପାଠକେ ତୁଳନା କରି ପାରନ୍ତି । (ଅଯୋଧ୍ୟା କାଣ୍ଡରେ)

ସାଗରରେ ମଗର ରହିବା ପରି ହୟ ବା ଘୋଡ଼ା ପରି ଲୋକ ଚିତ୍ରକୂଟରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଥିଲେ । ସେମାନେ ଘୋଡ଼ାମୁହାଁଙ୍କ ପରି ଆଚରଣ କରୁଅଛନ୍ତି । ଶରତ୍-କାଳରେ ପବନରେ ଆହତ ହୋଇ ଯେପରି ମେଘ ସମୂହ (ଇତସ୍ତତଃ) ହୁଅନ୍ତି ଏହି ମୃଗମାନେ ବା ନାରୀମାନେ ପ୍ରଚୋଦିତା ବା ତାଡ଼ିତା ହୋଇ ଶୀଘ୍ର ଗତି କଲାପରି ଜଣା ଯାଉଅଛନ୍ତି । ସେମାନେ (ଅମୀ) ମୁଣ୍ଡକୁ ସୁଗନ୍ଧଯୁକ୍ତ (ସୁରଭୀନ୍) ପୁଷ୍ପଭୂଷଣ (କୁସୁମାପୀଡ଼ାନ୍ କରନ୍ତି । ଦାକ୍ଷୀଣାତ୍ୟର ସେହି ଶ୍ରେଣୀର (ଅମୀ ଲୋକେ ବହୁତ୍ୱସୂଚକ (ମେଘପ୍ରକାଶଶୈଃ) ଫଳପ୍ରସବୀ ଡାଳଦ୍ୱାରା ଚମ୍ପକବର୍ଣ୍ଣା (ସୁରଭୀନ୍) ନାରୀଙ୍କୁ ରଜପୀଡ଼ା ନ ବାଧିବା ପାଇଁ (କୁସୁମ-ଅପୀଡ଼ାନ୍) ଯେପରିକି ମେଘପ୍ରକାଶ ବା ରେତକ୍ଷରଣର ଫଳକ ବା ଢାଲୁ ସ୍ୱରୂପ କରି ଥାନ୍ତି ।

ବେଦରେ ଯାହାଙ୍କୁ ଅଶ୍ୱିନ୍ କୁହାଯାଇ ଥିଲା ତାହାଙ୍କୁ ଏଠାରେ ହୟ ବା କିନ୍ନର ଅର୍ଥାତ୍ ଘୋଡ଼ା କୁହା ଯାଇଅଛି । ଏମାନେ କୁମାର ବା ଅବିବାହିତ ଥିବାରୁ ଅଶ୍ୱିନିକୁମାର ଔଷଧ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିବାର ଅଶ୍ୱିନିକୁମାର-ସଂହିତାରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ଏମାନେ ବୃକ୍ଷ ପୂଜା କରୁଥିବାରୁ ‘ଅମୀ’ ପଦର ଅର୍ଥ ବୃକ୍ଷ ବୋଲି ରାମାୟଣର ଟୀକାରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ଘୋଡ଼ା ଶ୍ରେଣୀ ପୁରୁଷମାନେ ଚିତ୍ରକୂଟ-ଗିରିରେ ସୁଗନ୍ଧୀ ପୁଷ୍ପଭୂଷଣ ମୁଣ୍ଡରେ ଘେନି ନାରୀମାନଙ୍କୁ ଗୋଡ଼ାଉଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଦକ୍ଷିଣ ଦେଶରେ ଚମ୍ପକବର୍ଣ୍ଣା ନାରୀମାନଙ୍କୁ ରଜ-ସ୍ରାବ ଉତ୍ତାରୁ ଗର୍ଭଧାରଣ ଉପଯୁକ୍ତ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିରହ କ୍ଳେଶ ନ ବାଧିବା ସକାଶେ ସନ୍ତାନ-ପ୍ରସବ ପାଇଁ ରେତ-କ୍ଷରଣ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବୋଲି ଶିଖାଇବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଫଳଥିବା ଡାଳ ସେହି ଘୋଡ଼ା ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକେ ନାରୀର ମୁଣ୍ଡରେ ଖୋଷୁଥିଲେ । ରାମାୟଣର ପୁରାତନ ଟୀକାରେ କୁହାଯାଇଅଛି ଯେ ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟରେ ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ପଲାଶ ଥିଲେ । ବ୍ୟଭିଚାରିଣୀ ନାରୀର ପ୍ରତୀକ ସ୍ୱରୂପ ‘ପଲାଶ’ ରାମାୟଣରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି । ଋତୁକାଳ ନିକଟ ହେଲେ ନାରୀମାନେ ମୁଣ୍ଡରେ କନିଅରଫୁଲ ଖୋଷିବାର ପ୍ରଥା ଏହି ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରଥମ ଦଶକରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ରାମାୟଣର ବର୍ଣ୍ଣନା ସଙ୍ଗରେ ତୁଳନା କରି ଆମେ ବର୍ତ୍ତମାନ ବୁଝିପାରୁ ଅଛୁ ଯେ ଶିକ୍ଷା-ଲାଭ ପାଇଁ କନିଅର ଫୁଲ ମୁଣ୍ଡରେ ଖୋଷିବାର ପ୍ରଥା ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । କାଳିଦାସ କୁମାରସମ୍ଭବରେ ଲେଖିଛନ୍ତି, “ବର୍ଣ୍ଣପ୍ରକର୍ଷେ ସତି କର୍ଣ୍ଣିକାରଂ।”

ବର୍ତ୍ତମାନ ପାଠକମାନଙ୍କ ପରିଚୟ ନିମନ୍ତେ କେତେ ଜଣ ପ୍ରଧାନ ପ୍ରଧାନ କବିଙ୍କର ଓ ସେମାନଙ୍କ କାବ୍ୟମାନଙ୍କର ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ କରି ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧର ଉପସଂହାର କରିବାକୁ ହେବ ।

ପୌରାଣିକ କାବ୍ୟ

(୧) ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ–ରଘୁନାଥ-ବିଳାସ। (୨) ଶିଶୁଶଙ୍କର ଦାସ–ଉଷାଭିଳାଷ । (୩) ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ–ଅବନାରସ-ତରଙ୍ଗ, ସୁଭଦ୍ରା ପରିଣୟ, ବ୍ରଜଲୀଳାମୃତ, ରାମଲୀଳାମୃତ, କୁଞ୍ଜବିହାର, ରାହାସଲୀଳା, କଳାକଉତୁକ ଓ ବୈଦେହୀଶ ବିଳାସ । (୪) ଲୋକନାଥ ଦାସ–ବୃନ୍ଦାବନ ବିହାର । (୫) ବ୍ରଜନାଥ ବଡ଼ଜେନା ଶ୍ୟାମରାସୋତ୍ସବ ଓ ଅମ୍ବିକାବିଳାସ । (୬) ନିଃଶଙ୍କ ରାୟରାଣୀ–ପଦ୍ମାବତୀ ଅଭିଳାଷ । (୭) ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର-ରାଘବବିଳାସ ଓ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର । (୮) ସଦାନନ୍ଦ କବିସୂର୍ଯ୍ୟବ୍ରହ୍ମା ଯୁଗଳରସାମୃତ ଲହରୀ । (୯) ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ–ରସକଲ୍ଲୋଳ । (୧୦) ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର–ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣି ।

କାଳ୍ପନିକ କାବ୍ୟ

ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ–ରତ୍ନମଞ୍ଜରୀ, ମଦନ ମଞ୍ଜରୀ ଓ ଇଚ୍ଛାବତୀ (୨) ତ୍ରିବିକ୍ରମ ଭଞ୍ଜ–କନକଲତା । (୩) ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ–ହେମମଞ୍ଜରୀ, ଚିତ୍ରଲେଖା, ଲାବଣ୍ୟବତୀ, ରସଲେଖା, ରସିକ ହାରାବଳୀ, ସୁବର୍ଣ୍ଣ–ରେଖା, ପ୍ରେମସୁଧାନିଧି, କମକଳା, ମନୋରମା, ପ୍ରେମଲତା, ଭାବବତୀ, ମୁକ୍ତାବତୀ, ଇଚ୍ଛାବତୀ ଚନ୍ଦ୍ରରେଖା, କଳାବତୀ, ଶଶିରେଖା, ଶୋଭାବତୀ, ରସମଞ୍ଜରୀ, କୋଟି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ସୁନ୍ଦରୀ, ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟ ମୋହିନୀ, ଚନ୍ଦ୍ରଲେଖା ଓ ରସମଞ୍ଜରୀ । (୪) ଲୋକନାଥ ଦାସ-ଚିତ୍ରକାଳ ଓ ସର୍ବାଙ୍ଗସୁନ୍ଦରୀ । (୫) ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ମାନଧାତା–ଶୋଭାବତୀ । (୬) ରଘୁନାଥ ଭଞ୍ଜ–ରସଲହରୀ । (୭) ବ୍ରଜନାଥ ବଡ଼ଜେନା–ବିଚକ୍ଷଣା ଓ ତ୍ରିଭୁବନ ସୁନ୍ଦରୀ । (୮) ବଳଦେବ ରଥ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ରାୟଗୁରୁ–ଚନ୍ଦ୍ରକଳା । (୯) ଘନ ଭଞ୍ଜ–ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟ ମୋହିନୀ ଓ ରସନିଧି ।

ଉପରୋକ୍ତ କବିମାନଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ-କାଳ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରମାଣ ଦର୍ଶାଇ ଏଠାରେ ଆଲୋଚନା କରିବା ପାଇଁ ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । ରସକଲ୍ଲୋଳ ରଚୟିତା ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ ଷୋଡ଼ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥିଲେ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରିବା ପାଇଁ ଅନେକ କାରଣ ଅଛି । ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜ ଘୁମୁସରର ରାଜା ଥିଲେ ଓ ୧୭୦୧ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ତାହାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଥିଲା । ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ତାହାଙ୍କର ନାତି ଥିଲେ ଓ ସେ ରସଲେଖା-କାବ୍ୟର ରଚନା ୧୭୧୬ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଶେଷ କରିଥିଲେ । ଉପନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ତ୍ରିବିକ୍ରମ ଭଞ୍ଜ ସହୋଦର ଭାଇ ଓ ଘନ ଭଞ୍ଜ ଧନଞ୍ଜୟ ଭଞ୍ଜଙ୍କର ଭ୍ରାତୁଷ୍ପୁତ୍ର । ରଘୁନାଥ ଭଞ୍ଜ ୧୭୨୮ରୁ ୧୭୫୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୟୂରଭଞ୍ଜର ରାଜାଥିଲେ । ପୁରୁଷତ୍ତମ ସିଂହ ମାନଧାତା ନାୟାଗଡ଼ର ରାଜା ଓ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କ ସମକାଳୀନ ଥିଲେ । ଭକ୍ତଚରଣ ଦାସ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଅଞ୍ଚଳରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥିଲେ ବୋଲି ଅନୁମିତ ହୁଏ । ଲୋକନାଥ ଦାସ ୧୬୯୩ରୁ୧୭୨୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ଜୀବିତ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ସେ ବୋଧହୁଏ ଖୋର୍ଦ୍ଧାର ଦକ୍ଷିଣ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଜରଡ଼ାରାଜାଙ୍କ କନ୍ୟା ଓ ବୁଢ଼ାରସିଂହର ରାଜା ନିଃଶଙ୍କ ରାୟଙ୍କ ରାଣୀ ୧୭୮୮ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଜୀବିତ ଥିଲେ । ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର ୧୭୫୭ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ କଟକ ଜିଲାର ବିଲିଆ ଗ୍ରାମରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସଦାନନ୍ଦ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ନୟାଗଡ଼ର ଲଡ଼ୁକେଶ ମହାଦେବଙ୍କ ମନ୍ଦିର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଭିକାରିପଡ଼ା ଗ୍ରାମରେ । ସେ ଅଭିମନ୍ୟୁଙ୍କ ବାଲ୍ୟ-ଗୁରୁ ଥିବାରୁ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମକାଳ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଦ୍ୱିତୀୟ ଦଶକର ପରବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ନ ଥିବ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଇ ପାରେ । ବ୍ରଜନାଥ ବଡ଼ ଜେନା ୧୭୭୦ ରୁ ୧୭୯୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ଜୀବିତ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ସେ ଢେଙ୍କାନାଳ ବାସୀ ଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲାର ଆଠଗଡ଼ ତାଲୁକାରୁ ଆସି ନୟାଗଡ଼ର ଇଟାମାଟି ଗ୍ରାମରେ ବାସ କରୁଥିଲେ । ସେ ନୟାଗଡ଼ର ରାଜା ବିନାୟକସିଂହଙ୍କ ସମକାଳୀନ ଥିଲେ ଓ ବିନାୟକ ସିଂହ ୧୮୩୩ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଜୀବିତ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ଅଛି । ବଳଦେବ ରଥ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ୧୭୮୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରି ୧୮୪୫ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାଦରେ ଇହଧାମ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ସେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସମକାଳୀନ ଥଲେ । ଏଣୁ ଉଭୟଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ-କାଳ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସନ୍ଦେହ ରହେ ।

ପୌରାଣିକ କାବ୍ୟାମାନଙ୍କ ବିଷୟବସ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ନାମରୁ ପାଠକେ ଅନୁମାନ କରିପାରୁଥିବେ । ରଘୁନାଥ ବିଳାସ, ରାଘବ ବିଳାସ, ବୈଦେହୀଶ ବିଳାସ, ରାମଲୀଳାମୃତ ପ୍ରଭୃତ କାବ୍ୟର ବିଷୟବସ୍ତୁ ରାମ-ଚରିତ ବୋଲି ଯେପରି ଜଣାଯାଏ କୁଞ୍ଜ-ବିହାର, ବୃନ୍ଦାବନ ବିହାର, ବ୍ରଜବିହାର, ଶ୍ୟାମରାସୋତ୍ସବ, ରାହାସ-ଲୀଳା ପ୍ରଭୃତିର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଗୋପ-ଲୀଳା ବିଷୟବସ୍ତୁ ବୋଲି ସେପରି ଜଣାଯାଏ । କିନ୍ତୁ କେତେକ କାବ୍ୟର ନାମରୁ ବିଷୟବସ୍ତୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । ଅବନାରସତରଙ୍ଗରେ ରାମ ଚରିତ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ବୋଲି ନାମ ଶୁଣି କେହି ଅନୁମାନ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଏଥିରେ ବ୍ୟବହୃତ କୌଣସି ଶବ୍ଦର କୌଣସି ବ୍ୟଞ୍ଜନରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହୋଇନାହିଁ । ଏଣୁ ଏହାକୁ ଅବନାରସତରଙ୍ଗ କୁହାଯାଇ ଅଛି । କାରଣ ବ୍ୟଞ୍ଜନରେ ସ୍ୱରର ଯୋଗକୁ ଆମ ଦେଶରେ ଆଗେ ବନା କହୁଥିଲେ । ଏହିପରି ରସକଲ୍ଲୋଳ ଓ ବିଦଗ୍ଧଚିନ୍ତାମଣିର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଗୋପଲୀଳା ବୋଲି ଏହି କାବ୍ୟମାନ ନ ପଢ଼ିଥିବା ଲୋକ ଅନୁମାନ କରି ପାରିବେ ନାହିଁ । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ସହିତ ବିବାହ ପ୍ରବନ୍ଧପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁ । ଅର୍ଜ୍ଜୁନଙ୍କ ସହିତ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ବିବାହ ବିଷୟ ସୁଭଦ୍ରା ପରିଣୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ବାଣାସୁରର କନ୍ୟା ଉଷା ସହିତ ଅନିରୁଦ୍ଧର ବିବାହ ଉଷାଭିଳାଷର ବିଷୟବସ୍ତୁ ।

କାଳ୍ପନିକ କାବ୍ୟ ମାନ ଗୋଟିଏ ଛାଞ୍ଚରେ ଢଳା ବୋଲି ପୂର୍ବେ କୁହାଯାଇ ଅଛି । ଏହି କାବ୍ୟଶ୍ରେଣୀର ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବେ କୁହାଯାଇ ଅଛି । ଏଥିରେ ବିଷୟବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପାଠକମାନଙ୍କ ଧାରଣା ଉପୁଜି ଥିବ । ନାୟକ-ନାୟିକାଙ୍କ ନାମ ଓ ସେମାନଙ୍କ ଦେଶର ନାମ ଛଡ଼ା ବିଷୟବସ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବଡ଼ ପ୍ରଭେଦ ନାହିଁ । କୌଣସି କୌଣସି କାବ୍ୟରେ ନାୟିକାର ବନ ବିହାର ବା ନାୟକ-ନାୟିକାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚିଠିର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଏହା ଦ୍ୱାରା ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଧାନ ବିଷୟବସ୍ତୁର କୌଣସି ପାର୍ଥକ୍ୟ ଘଟି ନାହିଁ ।